Сахаларга туох буола турарын “Көхсүлэринэн сэрэйэр”, инники буолуохтааҕын көрөр дьон баар буолаллара. Кинилэри “көрбүөччүлэр” диэн ааттыыллара. Бүлүү Кыргыдайыгар оннук Ылдьаана эмээхсин диэн олоро сылдьыбытын биһиги 1961 сыллаахха уруутуттан Д.А. Давыдовтан истибипит. Кэлин билбиппит, оннук “бэрдэриилээх” эмээхситтэр эмиэ бааллар үһү. Холобур, Үөһээ Бүлүүгэ, Горнайга, Сунтаарга уо.д.а. сирдэргэ. 1988 с. Кыргыдайга С.А. Чыбыковтан Ылдьаана туһунан эбии суруйбуппут. 1919 с. төрөөбүт Д.А. Давыдова маннык кэпсээбитэ: “Ылдьаана эмээхсин мин кыра эрдэхпинэ баара, мин түөрт саастаахпар өлбүтэ” (1923 с.) Толору аата — Давыдова Ульяна Васильевна, хараҕынан көрбөт, ол эрээри ханна эрэ буолары эбэтэр буолуохтааҕы көрбүт курдук кэпсиирэ. “Харахпар көстөрү кэпсиибин ”, — диирэ.
Аҕабыт оҕонньор бултуу барар. Эмээхсин төһө бултааҕын, куобаҕын ахсааныгар тиийэ , хаһан кэлэрин этэр: “Киһигит чугаһаата, чаайгытын өрүҥ”- диирэ. Кэнники кинини кулаак оҥорон баайын уопустаан ылбыттара.
Колкоз буолан сири мээрэйдээн, кэлим оҥорор артыалга туттарыыны өтө көрбүт. «Сири ити то5о мээрэйдииллэрий? — диирэ үһү. Саҥа техника үөскүүрүн билбит. “Бу туох ааттаах көлөлөрө үөскээтэ, тугу да киһилээбэт?” (Трактор буолуо). «Хабахха уот умайар, сэлэни тардыллыбыт ситиигэ» (Электричество буолуо) . «Икки уһаат уобуруччутун миинэн баран айанныыллар ити тугуй?” (Велосипед буолуо). С.А. Катанов, С. А Чыбыков итини бигэргэтэн туран, манныгы эбэллэр: «Дьоохуга оскуола тутулларын (Бу дьиэ билигин Кыргыдайга көһөрүллэн турар) билбит: “Улахан да дьиэ тутуллубут Дьоохуга”. “Дьоохуну тула уот сиэтэ биир да буруо көстүбэт”- диир эбит. Кырдьык 1917 с. сайын улахан уокка Свердлов аатынан колкоз бөһүөлэгин уот сиэбитэ, билигин биир да ыал суох.
Бандьыыттар өрө турбуттарыгар эмээхсин этэр эбит: «Бандьыыттарга олох кыттыһымаҥ олох эстэр дьон».
“Дьахталлар атахтара хаас атаҕын курдук буолбут” — диир. Аныгы атах таҥаһын этэрэ буолуо.
Түмүктээн эттэххэ, итинник дьон баар буолуохтарын сөбүн билигин наука да мэлдьэспэт. Оҕолоор итинник сэүэннэри истибиккит дуо?
Күн дьыл уларыйыыларыгар сыһыаннаах итэҕэллэр.
Көтөр-сүүрэр (кус, бөрө, эһэ, уонна таба) куртахтарыгар, ону сэргэ киһи атаҕын бөтөҕөтүгэр сата диэн күнү-дьылы алдьатар дьикти тааһы булаллар үһү. “Сата” тааһа, — оҕонньоттор итэҕэйэн туран кэпсииллэр, — дьэҥкир, болоорхой соҕус өҥнөөх, дьүһүнүнэн киһиэхэ майгынныыр буолар. Киһи атаҕын бөтөҕөтүгэр көстөр таас (уҥуох) көмүрүөтүҥү тутуулаах, төгүрүк эбэтэр ньолбуһах көрүҥнээх буолар. Ити таас 30 эбэтэр 40 сыл (үүнэр), ол кэмҥэ бөтөҥө иһигэр төптөрү-таары “сүүрэкэлээн” киһини наһаа эрэйдиир, ыарытыннарар. 40-с эбэтэр 30-с сыл бүтүүтүгэр тобук аннынан баас үөскүүр онон сата тааһа тахсар. Сороҕор оннук таас “оҕолордоох” буолар. (түөрткэ тиийэ кыракый). Ол таастар улахан сата тахсыбыта 40 хоммутун кэннэ тахсаллар.
Саталаах киһи тааһын ыалдьарыттан кистээн, тирии халаабыска (мөһөөччүккэ) уга сылдьар, наадыйдаҕына эрэ таһаарар. Тааһы маннык туһаналлар: бэрбэх уонна сөмүйэ икки ардыгар тутан баран үс төгүл бытааннык ууга тимирдэллэр. Ити аайы бэйэлэрин уонна кэлэр кэнчээри ыччаттарын кырыыллар уонна маннык тылларынан түмүктүүллэр: “Мин бэйэм даҕаны ыччаттарым даҕаны таҥараттан дьонтон үтүөнү көрбөтүннэр, эйигиттэн эрэ көрдүннэр, сата! Хах! Хах! Хах! (суордуу хаһыытыыллар). Бачча күн ардах түстүн, тибии типтин!” Сатаны итии ууга уктахха эбэтэр кинини хат дьахтар таарыйда5ына, сата дьикти күүһүн сүтэрэр.
Күнү- дьылы уларытарга атын да ньымалар баар буолаллар. Ырааас күн манныктары оҥордоххо алдьанар: мастан оонньуур табаны кыһан оҥордоххо, таммалыыр уу тоҥмутун алдьаттахха, хаарынан быраҕыстахха, уокка куоҕас түүтүн бырахтахха, тибии кэмигэр төрөөбүт киһи уокка куобах түүтүн бырахтаҕына, хаартан киһини оҥорон баран сирэйин хаанынан бистэххэ, төбөтүн маһынан үлтү оҕустахха. Тибиини аҕалаары сахалар куобах кутуругун ууга уган ылаат, уокка быраҕалла.
Наһаа күүстээх этиҥнээх ардаҕы тохтотоору сэлии муоһуттар малы оҥорорго тахсыбыт кээбили уокка куталлар.
Түүллэри тойоннооһун
Уоту көрүү – ыарыыга дьаҥҥа.нн
Ууга сылдьыы – ичигэс кэлиитигэр, ардахха.
Дьиэ иһигэр ууну көрүү – харах уутугар.
Хааны көрүү – урууттан ким эрэ өлөрүгэр.
Сааттан ытар – сурах-садык кэлэригэр.
Быһаҕы эбэтэр хататы көрүү – уол оҕо төрүүрүгэр.
Кыптыыйэ эбэтэр иннэни көрүү – кыыс оҕо төрүүрүгэр.
Ойуун кыырарын көрүү – дьолго.
Түһээн ойуун төлкөлөөһүнэ киһи төлкөтүн, дьылҕатын тойон быһаарыыта буолар – дьолго.
Хотуолааһын – муҥхалаан сииргэ.
Мас охторо киһи өлөрүгэр.
Оһох сууллара – ыал ийэтэ өлөрүгэр.
Саҥа дьиэ туттар – киһи өлөрүгэр.
Аргыны көрүү – харах уутугар.
Эти сиэһин – сөтөлгө (сөтөлү биэрэллэр).
Хараҥаҕа мунуу — ыалдьарга, оттон таҕыстахха – үтүөрэргэ.
Ынаҕы өлөрүү – киһи өлөрүгэр.
Үҥкүүнү көрүү – куһаҕаҥҥа, киһи кутун сиэри абааһылар көрүлүүллэр.
Табах биэрэр – сүүйүүгэ, барыска.
Тараанар – өлөргө.
Тоҥус оҕонньоруттан маанылатыы – өлгөм булка тиксиигэ, эбэтэр үөрүүгэ.
Кииһи өлөрүү – өлгөм булка.
Бэйэҥ ынаххын эбэтэр сылгыгын – сүөһү сүьэртгэр.
Күлүү – ытыырга.
Ытыыр – күлэргэ.
Эт буһарар — киһи өлөрүгэр.
Таҥас тигэр өлөргө эбэтэр бары куһаҕаҥҥа.
Туста сылдьан охтуу – ыарыыга.
Атынан айаннааһын — кэргэннэнэргэ, үүнэ суох ат – бэргэлэһэммэккэ кэргэннэнии.
Атынан айаннаан иһэн бырахтарыы – кэргэнтэн арахсарга.
Эһэ саба түһэн эрдэҕинэ, быыһанаары айаҕар бэйэ таҥаһын быраҕыы – абааһыга бэйэ кутун быраҕыы.
Кимиэхэ эрэ кириэһи биэрии – ылбыт киһи өлөрүгэр.
Таҥара сибэчитэ умуллар – киһи өлөрүгэр.
Ыстааны кэтэр – ойох ыларга.
Төтөлө суох ыксааһын айын – самыырга, кыһын – халлаан сылыйыытыгар.
Кыра оҕо сааҕын ыраастааһын эбэтэр сиэһин – өлгөм балыгы бултааһыҥҥа.
Балык сиир – тымныйыыга эбэтэр тумууга.
Ынаҕы көрөр – утуйар уу көтөрүгэр.
Атыыа оҕус кэйэр – абааһы кэйэр.
Сылгы үөрүн көрүү – утуйар уу көтөрүгэр.
Кустук – дьаҥ турарыгар.
Ый – киһи өлөрүгэр.
Ууга күлүккүн көрүнүү – хайа эмэ тойон өлөрүгэр.
Соҕотоҕун сөтүөлээһин – өр олорбокко.
Самыыр – харах уутугар.
Ыарыы – үчүгэйгэ.
Ыарыыттан үтүөрүү – өлөргө.
Отону сиэһин – ыалдьарга(дьаҥы сиир).
Үүт аһы аһааһын – үчүгэйгэ.
От охсор – сайыҥҥа диэри этэҥҥэ тийии.
Үөһэттэн сууллуу – этэҥҥэ тиийии.
Үөһэттэн сууллан эчэйии – куһаҕаннаах да буоллар нөҥүө сылга тиийии.
Саҥа таҥаһы таҥныы – ыалдьарга.
Хаартылыыр – атыыга итэҕэстэнэр, ночоотурар.
Атын киһи илиититтэн үрүҥ аһы ылыы – сүүйүүгэ, бараска.
Оту ылыы – байарга.
П.Е. Ефремов тылбааһа.