«Ойуу-мандар норуот ойуунан айымньыта буолар. Онон, син биир тылынан уус-уран айымньы курдук, муҥура биллибэт дириҥ ис хоһоонноох, элбэх кэпсээннээх-ипсээннээх, таайыллыбат таабырыннардаах бэйэтэ туһунан тыллаах-өстөөх буолар эбит. Хас биирдии киһи, ханнык баҕарар омук ойуулаан, оҥорон, айан көрдөрөр дьоҕура Аар айылҕатыттан, дойдутун, олоҕун майгытыттан тутулуктанан тус-туһунан сайдар. Саха киһитин Аар Айылҕата, дойдута чысхаан тымныылаах, умайар куйаастаах буолан кыра да сыыһа санааны, халты туттунууну алы гыммат, ол иһин саха эрдэттэн өтө көрөр күүһэ олус сайдыылаах.
…Өбүгэ ойуута-мандара туох ис хоһооннооҕун, туохха анаан туттуллубутун, ханнык матырыйаалга оҥоһуллубутун барыллаан билэн эрэ баран, онно тирэҕирэн саҥаны айыахха, тупсарыахха сөп. Ол гынан баран саҥаны айарга олус сэрэхтээх буолуохха наада.
…Ойуу-мандар норуот сирэйэ буолар»
(Б.Ф.Неустроев – Мандар Уус «Саха ойуута-бичигэ» кинигэтиттэн)
Бу сайын, бэс ыйыгар этэ, дьүөгэм ыскаабыгар уһун синньигэс быһыылаах, өрдөөҕүтэ оҥоһуллубут кыракый бэйэлээх дьааһыкка майгынныырга дылы мас хаа иһигэр кыра кээмэйдээх докумуоннар угуллан турар тэриллэригэр хараҕым хатанан, көҥүллэтэн ылан эргим-ургум тутан көрдүм. Түөрт эркинэ барыта тэҥ ойуулаах. Мин көрдөхпүнэ, табыкка майгынныыр ойуу кыһан оҥоһуллубут, эбиитин таҥалайдыҥы кэрдиистэдээх. Ол иһин олус дьиктиргээтим уонна бу тэрилбин быһаччы «Холбука» диэн тойонноон ааттаатым, хаартыскаҕа түһэрдим.
Онтон кэлин, от ыйын саҕана Валентина Дмитриевна өссө бу баар диэн кытыйаны уонна чороону хаартыскаҕа түһэрэн ыытта. Өрдөөҕү да, дьон олоҕор туттуллубут да буолан буолуо, кыһан оҥоһуллубут ойуулара элэйбиттэр.
Инньэ диэн туран, бу кылгас эрээри дириҥ ис хоһоонноох иһитиннэриибэр бу өрдөөҕү оҥоһуктары көрөргүтүгэр, сэҥээрэргитигэр уонна сыаналыыргытыгар ыҥырабын.
Мас ууһа Семенов Прокопий Захарович төрдө-ууһа
Сунтаар улууһа 2-с Бордоҥ нэһилиэгэ Аллараа Хадьаҕа ууһа.
Егор
(Төрөөбүт сыла быһа холуйан 1810-с сыллар. 1851с. ревизияҕа аата «Егор» диэн буолбакка, «Григорий» диэнинэн киирбит курдук. Ол иһин бутуурдаах, инникитин көрдүүргэ)
Семен Егоров – Мөһөөк (1839с.төрүөх. 1914с.тыыннаах. 3 сылгы, 10 ынах сүөһүлээх. Бурдук ыһар эбит, Аллараа Хадьаҕа ууһун биир сэниэтик олорор ыала. Кэргэнэ Дария Степанова (1842с.төрүөх). Семен Егоровтан 2 уол оҕо төрүүр: Дмитрий уонна Захар.
Дмитрий – 1863с.төрүөх. 1914с.суох. Кэргэнэ Марья (1862с.төрүөх. 1928с.тыыннаах. Уолугар Егорга олорор.) Егор 4 оҕолоох:
— Николай (1887с.төрүөх. 1928с. холостуой, ийэтин кытта олорор)
— Петр (1891с.төрүөх. Кэргэнэ Вера – 1895с.төрүөх)
— Елена (1894с.төрүөх)
— Алексей (1895с.төрүөх. Кэргэнэ Анна – 1896с.төрүөх)
Петртан 3 оҕо төрүүр:
— Агдей (1916с.т.)
— Афанасий (1918с.т.)
— Варвара (1926с.т.)
Захар – 1872с.төрүөх. 1914сыллааҕы дааннайынан 2 сылгы, 5 ынах сүөһүлээх. Кэргэнэ Ульяна Егорова 1873с.т. 1928с.тыыннаах. Туспа хаһаайыстыбалаах. Оҕолорун кытта олорор. Бу Захартан 6 оҕо төрүүр.
- Алексей (1896с.т.), кэргэнэ Марья (1900с.т.). Оҕото Семен (1928с.т.)
- Елена (1909с.т.) Оҕото Анна (1928с.т.)
- Дмитрий 1910с.т. Оҕолоро: Юрий, Валентина, Марианна
- Прокопий (1927с.т.). Кулгааҕынан истибэт, тыла суох эбит. Маһынан, тимиринэн уһанар эбит.
Олорбут сирдэрин аата «Өлөҥ сыһыы». Фамилиялара ити «Семен» диэн хос эһэлэрин аатынан барбыт.
Туһаныллыбыт докумуоннар: 1898, 1900, 1914, 1928сс. биэрэпис матырыйааллара. 1928 сыл кэнниттэн биэрэпистэр Национальнай архыыпка суохтар.
Оҥордо Н.С.Степанова. балаҕан ыйа, 2011с.
Холбука
Холбука диэн бастатан туран тиэрэ түһэр хаппахтаах мас дьааһык.
Холбо – бөдөҥ дьааһык. Туттулларыттан көрөн хас да суолталаах буолар эбит. Холобур, улахан холбука, холбуйа.1) синньигэс маһы суоран күөл кытыытыгар 3-4м.усталаах,60-80см.туоралаах күһүн күөл мууһа тоҥорун саҕана өлгөмнүк балыктанар балыгы, ордук мундуну хаһаанарга анаан оҥоһуллар дьааһык.2) Араҥас (лаабыс)дьааһыга. 3) кыра иистэнэр тэрили угар хаппахтаах кыра кээмэйдээх дьааһык. Кыра буолан холбука дэнэр.
Узбек омук тылыгар «Холбуки» — нуучча тылыгар на самом деле, между тем, в действительности диэн тылбаастанар. Сахалыы «Холбука» нууччалыы 1) ящичек, шкатулка; 2) Лопатка (лошади) – (М.Советская энциклопедия. К.К.Юдахин. 1965.)
Семенов Прокопий Захарович оҥорбут холбукатын кээмэйэ: устата – 30см, кэтитэ — 12см, үрдүгэ (дириҥэ) — 6см.
Чороон
Чороон – саха дьоно бары билэрбит курдук, биэ кымыһыттан оҥоһуллубут сырдьыгыныы көөнньүбүт утаҕы – кымыһы иһэргэ анаан оҥоһуллубут, илиинэн тутарга аналлаах 1 уонна 3 атахтаах хатыҥ мастан оҥоһуллар мас иһит. Маны таһынан бу эдэр уус илиинэн хаһан оҥорбут үс атахтаах чорооно баар. Чороон үрдүгэ — 20см, эргимтэтэ тас өттүнэн — 39см, иһин дириҥэ -13см, иэнин кэтитэ түгэҕинэн — 8см, атаҕын үрдүгэ 6см.
Кытыйа
Кытыйа – тэрилкэҕэ маарынныр нэлэгэрдиҥи мас иһит, кыһыллан оҥоһуллубут ойуулаах. Бу иһиккэ төрүттэрбит миин, хааһы, саламаат кутан сииллэрэ.
Холбука, кытыйа уонна чороон быһа холоон 1940-с сыллар бүтүүлэригэр (1945-1947сс.) оҥоһуллубуттар. Ол аата билигин үйэ аҥаарыттан быдан ордук 76-78 саастаахтар диэххэ сөп.
Холбука, кытыйа уонна чороон оһуордара тугу кэпсииллэрий?
Маҥнай утаа, холбука, кытыйа, чороон ойуулара киһи көрдөҕүнэ табык тиириллибит ойуутугар, таҥалай кэрдииһигэр майгынныыр. Онтон бу оһуордары быһаартараары, биллэр ууспутуттан уонна өбүгэ оһуорун-мандарын чинчийээччибититтэн, Саха сирин үтүөлээх норуот маастарыттан Б.Ф.Неустроевтан-Мандар Уустан ыйыппыппар, маннык быһаарда: «Уруккута айанныы, бултуу сылдьыбыт киһи ойуулаабыт буолуон сөп. Кытыйа, чороон ойуулара норуокка баар опытнай оһуордара. Айанньыттар, булчуттар айанныыр кэмнэригэр харыстанар оһуордара» — диэн быһаарда. Онон бу, төһө да кулгааҕынан истибэт, саҥарбат саха эдэр киһитэ, маһынан сөбүлээн уһаммыт киһи, семенов Прокопий Захарович сүрдээҕин саха эр киһитин оччотооҕу күннээҕи олоҕун сырыытын-сылбатын билэр буолан, иһитигэр-хомуоһугар, туттар холбукатыгар маннык ойууну-бичиги түһэрдэҕэ диэн сабаҕалыыбын эрэ.
Төһө да тарбахха баттанар ахсааннаах буолларбыт, саха омуга түҥ былыргыттан тулуурдаах, мындыр толкудаах, сиэрин-үгэһин тутан кэлбит норуот буолар. Оччотооҕу таҥнар таҥастарын сылааһы тутарын таһынан, ойуута-бичигэ харыстыыр суолталааҕын, бэйэтэ туспа остуоруйалааҕын билиэх тустаахпыт. Мээнэҕэ эппэтэхтэрэ чахчы: «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн. Сэрэх киһи харыстанар буоллаҕа… Чинчийээччилэр да үөрэппиттэринэн-билбиттэринэн, өбүгэлэрбит хаалларбыт оһуордара күннээҕи олоҕу ойуулуурун таһынан улаханнык харыстыыр суолталаах буоллаҕа.
Сунтаар улууһун Илимниирдээҕи сүрүн уопсай үөрэхтээһин оскуолатын саха тылын, литературатын уонна ССНК учуутала Анна Яковлева, атырдьах ыйа, 2023 с.