Түлэкэтийэн, эбэтэр түһээн ыллыыр киһи дьоллоох буолар.
Дьоло суох киһи мөхсөн утуйар.
Баттатыы абааһы баттыырыттан буолар, онон кинини үүрэргэ илии таһынан охсуллар.
Баттар киһини сааһынан аҕа эрэ киһи уһугуннарыахтаах, инньэ гымматахха утуйа сытааччы абааһыта уһугуннарар киһиэхэ көһөр.
Тиис түһэр – уруу өлөрүгэр.
Саанан ытыы-сүөһү сүтэригэр.
Тииҥи, кырынааһы уонна солоҥдону көрүү- куһаҕаҥҥа (ойуун абааһылара).
Балыгы сыымайдааһын- сарсыарда дьадаҥы кэлэригэр.
Үөрэхтээҕи кытта көрсүһүү-толкуйга.
Оҕустар харсаллар -үҥсүүгэ.
Оһох тутуу дьоллоох олоххо.
Ынах ыаһын- өлгөм балыкка.
Убураһыы – абааһы убуруур- убураппыт киһи ыалдьар.
Оҕону кытта бадьыыстыһыы- оҕо өлөрүгэлэр.
Тыал – дьаҥҥа.
Иннэ – сонуҥҥа.
Оһоҕу оттуу – ойох ыларга хардаҕаһа синньигэс буоллаҕыра – дьадьаҥы олоххо.
Ас астыыр -үчүгэйгэ.
Мунньах – мунньах буолар дьиэтигэр ким эрэ өлөр.
Ыһыах – ону тэрийэр киһи өлөрүгэр.
Таҥараҕа үҥүү – урууттан ким эрэ өлбүтүн истээри.
Түүн сыарҕаланар – суукка тардыллыы.
Таҥара үлэһитэ мэлииппэ ааҕар – абааһы кубулунар куһаҕаҥҥа.
Быты өлөрүү – сүтэригэр.
Түптэ түптэлээһин – байарга.
Сыһыыга сүөһүнү көрүү – сүөһү үөскүүрүгэр.
Дьиэҕэ кир-хах – байарга.
Саас биэлэр төрөөтөхтөрунэ, былыр биэ үүтүн мунньан кымыс оҥороллор. Үүт астыйан кымыс буоларыгар үс күн барар. Үһүс күн сарсыардатыгар уруулар уонна чугас билсиилээхтэр мунньусталлар. Кинилэр кэлиилэригэр дьиэ ортотугар хара хадьааһыннаах аас тэллэх тэлгииллэр, ол үрдүгэр кымыстаах чорооннор, мас иһит-хомуос туруоруллар. Ылдьыттар олорбуттарын кэннэ, дьиэлээх киһи чороонноох кымыһын өрө тутан баран өйүө маһын кэритэ-кэритэ Уордаах Дьөһөгөйү – сылгы тойонун алгыыр. Ити сиэр кэнниттэн мустубут ыалдьыттар бэлэмнэммит кымыһы барытын иһэн кэбиһэллэр. Ити Дьөһөгөйү атаарар малааһын диэн аатырар.
Ынах сүөһү айыыһыта Ынахсыт хотуну атаарар сааскы малааһын. Бастакы ынахтар төрөөтөхтөрүн утаа биэс-алта хонукка үүтү, сүөгэйи, арыыны уонна уоһаҕы хаһааналлар. Анаммыт күҥҥэ ыалдьыттары ыҥыраллар. Кинилэр кэлэллэригэр дьиэ ортотугар аас тэллэҕи тэлгииллэр, ол үрдүгэр үрүҥ астаах туос иһиттэри туруораллар. Ыалдьыттар олорбуттарын кэннэ дьиэлээх дьахтар уокка тиийэн, уот иччитин алгыы-алгыы кыра арыы кутар. Онтон удьааннан сомсон ылан ыных сүөһү айыыһытын Ынахсыты алгыы-алгыы дьиэ үрдүн уоһаҕынан уонна суоратынан ыһар. Мунньуллубут үрүҥ аһынан ыалдьыттары маанылыыр. Ити Ынахсыты атаарар малааһын диэн аатырар.
Ыһыах
Былыр Бөтүрүөп буолуо сүүрбэччэ хонук иннигэр дьиҥ сахалыы ыһыах ыһаллар. Былыргы сэһэннэринэн аатырар Тыгын төһө эмэ иннигэр олорбут сахалар өбүгэлэрэ Омоҕой Баайтан ыла ыһыах ыһаллар.
Ыһыахтары сахаларга ордук үтүө сыһыаннаах айыыларга – аан дойдуну айбыт Үрүҥ Айыы Тойоҥҥо, Уордаах Дьөһөгөйгө уонна Баай Барыылаахха – анаан ыһаллар. Ити ааҕыллыбыт айыылары кымыстаах чороону көтөҕөн алгыс алгыылларыгар курдук ахталлар.
Ыһыаҕы биир баай ыал эбэтэр хас да ыал кыттыһан тэрийэллэр. Анаммыт болдьох төһө эмэ инниттэн элбэх кымыһы кымыстаан мунньаллар, арыы хаһааналлар уонна ыалдьыттары маанылыырга эмис сүөһүнү бэлэмнииллэр.
Биэс-алта сири иһити толору кымыс бэлэмнээн баран ойууну ыҥыраллар, ойуун сир-уот эбэтэр күөл иччититтэн ыһыах ыһарга көҥүллэтэн алгыыр. Алгыһы билэр уонна сатаан саҥарар киһи эрэ быһыытынан алгыыр буолан, ойуун кыырар таҥаһын кэппэт.
Киэҥ түһүлгэ тэрийэллэр. Ортотугар икки миэтэрэ кэриҥэ үрдүктээх икки остоолбону туруоран баран, төбөлөрүгэр ат баһа дьүһүннээх туорайынан холбууллар. Ити аар баҕах диэн аатырар.
Итинник остуолбалар ыһыах тэрийээччилэр ахсааннарынан туруоруллар, онон биир ыһыахха хас да баҕах туруоруллуон сөп. Остоолболорго сыһыары икки хахыйаҕы хам баайаллар, хахыйахтар төбөлөрүн холбуу эрийэллэр. Остоолболор уонна хахыйахтар икки ардыларыгар эриэн ситии салама уонна уруй сиэл сүүмэхтэринэн киэргэтэллэр.
Ыһыах саҕаланыытыгар уонна түмүгэр чороон көтөҕүллэр.
Ыһыах күн туос ураһа эбэтэр мас дьиэ үөлэһигэр күөх от баайыллар, дьиэ миэстэтин тухары күөх от тэлгэтэллэр, туос ураһа маҥнайгы мас курдуутун үөһээ өттүгэр эмиэ от уураллар. Онтон дьиэҕэ буоллаҕына, күөх от өһүө баһын аайы кыбыталлар.
Дьиэ эбэтэр ураһа ортотугар анаан талыллыбыт ойуун эбэтэр олоҥхоһут төбөбүн үрдүнэн быһаҕас кымыстаах чороону тутан туран, сайыҥҥы күн ортотун диэки хайыһар уонна Айыы Тойону алҕаан-силиктээн барар, онтон хаҥас эргийэ-эргийэ Уордаах Дөһөгөй, Баай Барыылааҕы уонна ынахсыты, ол кэннэ сайыҥҥы күн тахсар сирин диэки хайыһан туран Иэйиэхсити алҕаталыыр.
П.Е. Ефремов, фольклорист чинчийээччи үлэлэриттэн.
Хаартыскалары куйаар ситимиттэн туһанныбыт