Норуот төрүт культууратын биир чаҕылхай көрүҥүнэн үнкүү буолар. “Үҥкүү” диэн тугуй. Чинчийээччилэр үҥкүү диэн үҥэр диэн тылга олоҕурар диэн бэлиэтииллэр. Үҥкүү норуот үтүө үгэһин, сиэрин-туомун, тылын-өһүн кытары ыга ситимнээх. Түҥ былыргы төрүт үҥкүүбүт – оһуохай. Ырыа, хоһоон уонна хамсаныы алтыһар күүһэ Оһуохайга көстөр. Түҥ былыргы оһуохай алгыс ис хоһоонноох, сүгүрүйүү үҥкүүтэ диэн чинчийэччилэр быһаараллар. Айыылырга, иччилэргэ туһаайыылаах, үтүөнү түстүүр, алы гынар, дьолу соргуну тардар Үрүҥ Күн, Мэҥэ халлаан бэлиэлээх төрүт өбүгэбит үҥкүүтэ.
Биир сүрүн туһаайыыта – иччилэри, айыылары кытары алтыһыы буолар. Чинчийээччи, ученай В.Абаев этэринэн “вечное движение по кругу, как символ бесконечности, во многих религиозных традициях, монгольских и тюркских народов, всегда ассоциируется космическим мироустройством”. Олох олохтонуутун бэлиэтэ диэн быһаарар. Ол иһин, Саха үгэһинэн оһуохайы сайын күн, айыылар чугаһыыр, халлаан оройо арыллан турар кэмигэр, Улуу Тунах ыһыахха толоруллар. Оһуохайы чинчийээччилэр улуус улуус ураты толорууларыннан хас да көрүҥҥэ араараллар. Ол гынан баран, оһуохай ырыата, матыыба, тэтимнээх хамсаныыта түөлбэ-түөлбэ уларыйа турар. Холобура, Өлүөхүмэ оһуохайа. Кыыллаах, Токо, Абаҕа, Кээччи оһуохайа уратылардаах:
- күрэх оһуохайа,
- окко киирэр оһуохай,
- былыргы оһуохай
- эр киһи оһуохайа,
- Кыыллаах оһуохайа.
Киэнник тарҕаммыт Бүлүү оһуохайыттан уратыта диэн үнкүү тыла ис хоһооно суох: “ээ-э-эһиэкэй, оо-о-оһуокай” диэн хатылана турар биир тылтан турар. 18-19 үйэ чинчийээччилэрэ бэлиэтээһиннэринэн Өлүөхүмэ оһуохайа муус барарыгар толорулларын бэлиэтээн тураллар. Саас муус барарыгар дьаармарка, атыы-эргиэн кэмигэр оһуохайдыыллар. “Ыраахтан иһиттэххэ кус-хаас, көтөр ырыатын курдук иһиллэр. Дьүкээбил оонньуурун курдук олус кэрэ буолара”, — диэн кэпсииллэр..
- Үҥкүү кыттыылаахтара бары биир тэҥҥэ араас куолаһынан хуорунан ыллыыллар.
- Эр дьонно дьахталлар ырыаларыгар хардаран толороллор.
- Круг аҥарыгар биир ырыа таһаарааччы, эргиир иккис аҥарыгар үҥкүү таһаарааччы биир тэҥҥэ оһуохайы саҕалыыллар.
- Эр дьон көҕүтэн, сүргэни көтөҕөр тыллары, дорҕоону таһааран толороллор.
Өлүөхүмэ оһуохай атын улуустартан уустук толоруулаах үҥкүү диэн ааттыылар — кыргыс ырыата диэн быһаараллар эбит.
Хаҥалас улууһун оһуохайа Өлүөхүмэ оһуохайын курдук ис хоһооно суох: ”һой да оһуохай, һэй да эһиэхэй” — диэн ыллыыллар. Киэҥник тарҕаммыт көрүҥтэн:
- хайгатар,
- кирпиичэлии,
- көмүөл оһуохайа диэн тус туспа тэтимнээх, хамсаныылаах,
- былыргы үҥкүү, эр киһи оһуохайа ( Уедэй, Улахан Аан)
- ийэ уус оһуохайдара (нэьилиэк аайы баар)
- уос номоҕо буолбут, былыргы умнуллан хаалбыт ураты матыыптаах, тыллаах “Түһэй мэмэ”, “сүргэ көтөҕөр үҥкүү”, …
Былыргы үнкүү көрүҥүн бурятскай дьуохары эргиир үҥкүүтүн чинчийээччи Д.С. Дугаров бэлиэтээн турар: үҥкүү тылын этээччи хайа үрдүгэр туран ыллыыр, дьуохары толорооччулар тула (хайа тула) дьуохардыыллар диэн бэлиэтээбит. Ити курдук тулуллаах сэргэ, мас, уот хайа тула уонна үҥкүүнү таһаарааччы тула оһуохай эмиэ толоруллара. Улуус -улуус сир-дойду ырыатын матыыба, тэтимэ уларыйан, эриэккэс хамсаныылаах үнкүүлээр норуоппутугар угэс курдук, бу күннэ дылы тиийэн кэлбит. С.Зверев-Кыыл Уола:” былыр эргиир ортотугар туран эрэ оһуохай тылын этэллэр эбитэ үһү”- диэн кэпсээбитэ бэлиэтэнэн хаалбыт. Эр киһи эргиир ортотугар туран ыллыыр, кыттааччылар тула санныларыттан тутуһа сылдьан үнкүүлүүллэр. М.Жорницкая бэлиэтээһинигэр “үҥкүүһүттэр төгүрүччү эргиир ойуутугар туран, илиилэригэр сиэл тутуурдаах чохчойо-чохчойо өрө көтөн хамсаналлар” диэн бэлиэтээн суруйбут. С.Зверев-Кыыл Уолун былыр Сэлбирэскэ диэн төгөрүччү сиэл тутуурдах туран, өрө көтө-көтө иннигэр атахтарын тилэҕин иннигэр таһааран хамсаналлар эбит.
Таастаахха Кэбээйи улууһугар сэрии кэмигэр былыргы өттүк үнкүүтэ диэн баар буола сылдьыбытын, кырдьа5астар кэпсээн турардаахтар. Бу үҥкүүгэ аҥардас дьахталлар үнкүүлүүллэрэ үһү диэн кэпсииллэр. Хаҥалас улууһугар түҥ былыргы “ Түһэй мэмэ “-диэн эргиир үҥкүүтэ баар буола сылдьыбыта бэлиэтэммит. Бэлиэтээһиннэртэн этэххэ- былыр эр киһи уонна дьахтар эргиир үҥкүүлэрэ баар буола сылдьыбыттар. В.Е.Васильев Абый улууһун былыргы туомугар дьахталлар эргиир үҥкүүлэрин бэлиэтээбит. Ол курдук кыттааччылар үҥкүү таһаарааччы тула эргиир ойуутугар тураллар, ол кэмҥэ солистка сэргэ тула эргийэр уонна үстэ күҥҥэ сүгүрүйэн түһүлгэ илин өттүнэн ааһар. Алгыс ырыатын ыллыыр үҥкүүһүттэр кынаттыы тураллар, кэннилэригэр үрүҥ көмүс кымньыылаах дьахтар турар. Бары үстэ сүгүрүйэн баран сэргэ тула ый өттүнэн эргийэллэр уонна илиилэрин кынатты туталлар.⃰ М.Жорницкая “Саха үҥкүүтэ” диэн кинигэтигэр кыргыттар илиилэрин кынаттыы тутан туран, утуу-субуу аҥаар атахтарыгар туран бокуҥнаан, тобуктарын өрө көтөҕө-көтөҕө хамсананан, кыталык хамсаныытын үтүктэрдии, эргиир ойуутугар оһуокайдаан хамсаналларын суруйбут.
Ол курдук улуус-улуус аайы уос номох буолан көлүөнэттэн- көлүөнэҕэ бэриллэр норуот баайа үһүйээн курдук кэпсэнэн, норуоппут остуоруйатын, төрүт итэҕэлин, билэргэ үөрэтэргэ күһэйэр.
Онон, тыл, тэтим, дорҕоон алтыһа сылдьар үгэс буолбут норуот үнкүүтэ-оһуохайбыт. Бүгүҥҥү күҥҥэ толору ис хоһоонноох, тутуллаах, дириҥ суолталаах үгэс буолбут, Саха тыынын, тэтимин туппут норуот үҥкүүтэ буолар.
Төрүт норуот тыынын тута сылдьар үнкүүнү, көстүүнү туруорарга дор5оону(ырыаны)-тэтими (ырыа тэтимэ, до5уһуола)—тыыны күлүүс оҥостон, үнкүү торумун тутустахха, дьин сахалыы тыыннаах үҥкүүлээх, ырыалаах, музыкалаах айымньылары айан таһаарыахха сөбө буолуо.
Оһуохай төрүт өбүгэбит үҥкүүтэ уруккуну уонна саҥа кэми, көлүөнэлэри ситимниир мэҥэ бэлиэ. Саҥа уйэ киһитигэр, обществоҕа бу уларыйа турар дьалҕааннаах кэмҥэ чөл туруктаах, сайаҕас санаалаах, кэскиллээх, сайдар кыахтаах буоларыгар төрүт культурата, итэҕэлэ, сиэрэ-туома чиҥ тирэҕэ, сайдар сарсынҥыта буоллун.
Сима Толстякова, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ