Бодох сирдэрэ
1. Тыылаах Бодохтон илин сытар балай эмит улахан күөл баар. Бу күөл кутатыгар былыргы үйэтээҕи дүлүҥ тыы (баат) быһаҕагар диэри кутаттан быга сытар,ол иһин бу күөлү «Тыылаах»диэн ааттыыллара.
2. Сордоҥноох.Бу дьикти күөл Бодохтон арҕаа сытар орто иэннээх күөл.Бу күөл ортотугар сир дьөлө түһэн ойуур тииттэрэ төбөлөрө эрэ көстөр.Кусчуттар,балыксыттар мэнээк сылдьыбат эбэлэрэ,харса суох үөһэттэн өҥөйөн көрөн баран:
– Айыбыын, атын дойду эбит диэн төттөрү ыстаналлара,киһи куйаҕата күүрэр,иэнэ кэдэҥниир үөдэн сирэ буолбат дуо.Бу күөл чугаһынан харыйалаах үрэҕэ ааһар дииллэр,саас угуттаан ааһарыгарбу үрэхтэн кэлэн сордоҥ киириэн сөп,аарыма сордоҥ баар диэн кэпсииллэрин истээччибин,ол иһин «Сордоҥноох» диэтилэр ини.
3. Дүҥүр ыйаабыт.Бодохтон чугас арҕаа бардахха Дүҥүр ыйаабыт»диэн дьҕус сир баар,хоту эҥээрэ үрдүк халдьаайылаах,ол былыр бурдук ыһар бааһына үһү.Ким диэн ааттаах-суоллаах ойуун дүҥүрүн ыйаабытын билигин ким да билбэт
4. Хара Көрдүгэн уонна Дириҥ Көрдүгэн диэн күөллэр бааллар.Бу күөллэр сут-кураан саҕана уолбатахтар үһү.Хара да Дириҥ да Көрдүгэннэр куталаахтара.Кута анна олус дириҥ дииллэрэ,арааһа былыр улахан баһаарга уот сири дьөлө сиэбит сирэ буолуон сөп,ол иһин «Көрдүгэн»диэн эбилик ааттаннахтара.
5. Күрдьүөттээбит. Бодохтон илин сытар. 1 кылааска үөрэнэрим саҕана ыалга дьукаах олоро сылдьыбыттаахпыт,оччолорого 5 ыал олороро.Иһэр уубутун дьиэттэн чугас кыра көлүйэ оҕото баара,онтон бастарбыт.Бу көлүйэ дьиҥнээх аатын ааттаппат этилэр,айыыргыыллара.Үһүйээн быһыытынан бу көлүйэ хоту эҥээригэр икки ойуун атыыр оҕус буоланнар харсыбыттар,хайалара хоппутун кэпсээбэттэрэ. Биирэ күөх эбириэн атына бүтэй хара өҥнөөхтөрө үһү.Тыҥырах ойуун уонна Көтөх ойуун күөн көрсүбүттэрэ үһү.Оҕустар суох бэринэн күрдьүөттэһэн,үрдүк арҕастарыгар буору ыстан,муостарынан сири сүргүйэн сүүстэрин ,моонньуларын буорунан аҕаан мөҥүрүйэ мөҥүрүйэ күрдьүөттэспит буолуохтаахтар.Харсыһалларыгар сири сиритэ,тоҕута үктээн быллаар,дулҕа оҥордохторо,ол иһин көлүйэни «Күрдьүөттээбит» диэн ааттыыллара.
Бу эбэ хорулалыыр суолтан туора арҕаа диэкки сытар. Улахан иэннээх эбэ, төгүрүччү оттоноро. Оскуолаҕа үөрэнэр сылларбар сайын элбэхтик оттоспут аҕай сирим эрээри, эбэ аатын токкоолоспот этим, сол эрээри бу эбэ биир дьиктилээҕин кэпсииллэрэ. Үчүгэй балыктааҕынан биллэр. Былыргы дьон мэлдьи муҥхалыыллара үһү. Эбэ балыгын өгүөрүтүк сиэтиэх буоллаҕына ала буурҕа түһэрэ диэн кэпсииллэрин истээччибин, дьэ дикти майгылаах эбэ эбит. Муҥхаларын айаҕыттан бөдөҥ собо бөҕө кэлэрэ үһү. Ким аттаах сыарҕалаах, ким оҕустаах сыарҕалаах хастыыны да кырынан соболорун таһыммыттар үһү. Кэлин 1980 сыллар диэки Николаев Степан Михайлович муҥха баһылыктаах муҥхалаабыттар, элбэх балыгы эбэлэрэ бэрсибит. Эмиэ куолутунан ити да, бу да турар киһи көстүбэт буолуор диэри ала буурҕа түспүтүн муҥхаҕа сылдьыспыт дьон кэпсээн оҥостоллоро.
Бодох сайылыгыттан чугас Арҕаа күөл уонна Хоту күөл диэн эбэлэр бааллар. Бу эбэлэр дьиҥнээх ааттарын ааттаабат этилэр. Сэрэнэн кистээн кэпсииллэринэн хоту күөл аата – Дьөҥкүүдэ диэн Хаҥалас эбэтин аатынан, арҕаа күөл Муоһааны диэн Таркаайы нэһилиэгэ олорор эбэлэрин аатынан ааттаах. Бу улахан эбэлэр кыра балтылара Хорула сайылыга буолар диэн кырдьаҕастэр кэпсииллэрин истэр этим. Эбэлэр иччилэрэ дьахтар буоланнар сайын көрсүһэллэрэ үһү, онно кыра балтыларын сэмэлииллэрэ:
-Үчүгэй бас-көс дьоҥҥун-сэргэҕин, улахан тутууларгын “бэлэххэ” биэрэҕин диэн. Кырдьык даҕаны, бас-көс дьонноро кэмнэрин иннинэ өлөн иһэллэрэ, кулууптара мин билэрбинэн иккитэ умайан хаалтын истибиттээхпин. Оччолорго кулууптарын директорынан Егоров Сэмэн (Оһоокой) үлэлиирэ. Сэмэн бэйэтэ кэпсииринэн дойду дойдуннан сылдьан, кэлэн-баран кулуубу наадалаах тэрилинэн хааччыйбалаабытым диирэ. Аны санаатахха соруйан мустарбыт эбит диэн кэмсинэн, хараастан олорон ыалга хоно сытан кэпсээбитин истибиттээхпин. Ньурба оройуонун атын нэһилиэктэрин кулууптарыгар тэҥэ суох хаачыстыбалаах, оҥоһуулаах кулууп этэ, ону “кытарар” былдьаан турар.
Николаева Варвара Николаевна.
Ийэтин кэпсээниттэн уонна кырдьаҕастар үhүйээннэриттэн 1950 сыл бүтэhигин диэки истибититтэн.