Ханнык баҕарар суруйааччы айымньытыгар – киһи сүрүн дьоруой буолар. Киһи диэн кимий, кини анала, дьылҕата, сайдыыта, таптала, олоҕун суола, түһүүлэрэ-тахсыылара, айылҕаны кытта алтыһыыта, кырдьыыта уонна өлүүтэ…
Сир киһитэ – олоҕун хайдах олоруохтааҕый, хайдах гынан кини дьоллоох буолуохтааҕый… бу ыйытыылар үйэлэртэн-үйэлэргэ бэриллэ тураллар, араас кэм суруйааччылара айымньыларыгар эппиэт көрдүүллэр. Ол иһин, хас биирдии хоһооҥҥо философскай толкуй тобуллар.
«Өй-санаа таһыма тахсан, дабайан истэҕин аайы киһи өйдөбүлэ кэҥээн, дириҥээн иһэр. Олох отуора хамсаан, тыына-быара ыгыллан истэҕин аайы: киһи ис кыаҕын, тас дьайыытын тэҥ тэтим киэбигэр киллэрии, алтыһыннара айаннатыы тыын суолталаах буолар буолла.
Биһиги «халлаан» диэн үөһээҥҥигэ, куйаарга хайыннаран эрэ этэбит. Бэйэбит ис халлааммыт аан дойду дириҥиттэн, дибилгэниттэн, арааһа, итэҕэһэ да суох быһыылаах. Сааһыран истэх аайы бэйэҕэр эргиллэриҥ элбээн иһэр. Ол аата Эйиэхэ, Миэхэ, Биһиэхэ. Чопчулаан эттэххэ – Киһиэхэ» .
К. Д. Уткин философиятыгар Киһи өйдөбүлэ сүрүн миэстэни ылар, ол да иһин кини «Киһи – саха өйдөбүлүгэр» диэн биир сүрүн философскай үлэлээх. Кини айар үлэтигэр, поэзиятыгар Киһи эмиэ сүрүн миэстэни ылар. Суруйааччы киһи ис айылгытын, кыаҕын билиэн баҕарар уонна ол билиитин ааҕааччыга тиэрдэр сыаллаах.
Нүһүлгэн Киһиэхэ уонна кини Кэрэни айар кыаҕыгар сүгүрүйэрэ, Киһи аатын үрдүктүк тутара. Ол иһин, поэт Киһи туһунан үгүс хоһоону суруйбута. «Сир үрдүгэр баар бары кэрэ, кэрэмэс – киһи айымньыта. Киһи – бэйэтэ айымньы. Киһи – айар күүс кэрэһитэ, көстүүтэ. Кини сиргэ төрөөбүт сүрүн анала – айыы, оҥоруу, тутуу, олоҕу салҕааһын. Өй күүһүнэн, сүрэх иэйиитинэн» диэн этэрэ:
Киһи аатын
өрө тутар
тускуланан,
Дьону кытта
Дьолго тиксэр
соргуланным.
Олох дьолун
Сиргэ буллум
Күүстээх санаа,
Күрэх үлэ
көмөтүнэн…
«Киһи дьикти, Киһи – сүдү. Кини үһүс Аан дойду. Күн ахсын икки Аан дойду охсуһууларыгар буккулла сылдьар. Киһи орто дойду олоҕун олороору төрүүр:аналын көрсөн, ыал буолан, дьиэ-уот тэринэн, аал уоту оттунан, оҕо төрөтөн — удьуор уһатаары. Киһи быыһыгар сылдьан киһи буолаары, үлэлээн аат оҥостунаары, айах ииттэнээри. Бу мантан дуоһуйаары, дьоллоноору, махтабыллаах уонна туһалаах буолаары.
Саха итэҕилинэн Ийэ, Салгын, Буор куту ситимҥэ киллэрэн Аар Айыы Тойон уонна Иэйэхсин буолан Киһини үөскэтэллэр, орто дойдуга анаан төрөтөлөр. Үөһээҥҥилэр дьылҕаны суруйан ыыталлар, Киһиэхэ көҥүл уонна кыах биэрэллэр. Онтон Төлкөнү бэйэбит оҥоробут.
Билиҥҥи тэтимнээх олох уларыйыытыгар, Цивилизация үйэтигэр Киһи уонна Айылҕа өйдөбүлэ тосту уларыйан эрэр. Социальнай өйдөбүл уонна виртуальнай эйгэ баһыйда. Мантан сылтаан киһи кыылыйан, ону ааһан, хомойуох иһин, абааһытыйан эрэр…” — диэн Нүһүлгэн элбэхтик аймаммыттыы этэр.
Ксенофонт Дмитриевич дьоннору олус сөбүлүүрэ, үлэһит киһи туһунан тохтоло суох астына хайҕаан кэпсиирэ, киэн туттара. Маны таһынан, айар үлэтин улахан аҥаара үлэһит үтүө дьоннор тустарынан кэпсиир. «Үрүҥ сүүмэхтэр» хомуурунньукка биэс уонча анабыл хоһооннор кини доҕотторугар, учуонайдарга, суруйааччыларга бииргэ үлэлээбиттэригэр, чугас дьонноругар, аймахтарыгар анаан суруйбута киирбиттэр.
Аан дойду сүрүн киинэ киһи буолар. Хайдах да өттүнэн сайдыылаах олох кэлбитин иһин, Киһи буоларбытын умнумуохха, ис дьиммитин билэнэн, кыахпытыгар эрэнэн, үрдүккэ, үтүөҕэ, кэрэҕэ тардыһыахха. Сир, Киһи уонна Халлаан силлибэт тутулуктарыгар итэҕэйиэххэ, сүгүрүйүөххэ, ситиммитин тута сылдьыахха, итэҕэлбитин, үгэспитин, тылбытын умнубакка илдьэ сылдьыахха, удьуор утуммутун ууһатыахха, үлэлиэххэ-айыахха, туһалаах буоларга дьулуһуохха. Ол аата,хайдах олоҕу олорорбут, норуоппут дьылҕата хас биирдиибититтэн тутулуктаах. Киһилии киһи, киһилээх киһи буолуубут – Саха буолан сандаарар инникигэ эрэлбит.
Анабыл хоһооннор үтүө дьоннорун тус холобурдарынан бу курдук өйдөбүл киирэр. Кинилэр бары норуот туһугар үлэлээбиттэрэ-хамсаабыттара, айбыттара-туойбуттара.
Киһи – айылҕа оҕото диэн кыра оҕо эрдэхпититтэн истэ үөрэммиппит. Айылҕа – Ийэ сирбит. Кини аан дойдуну аһатан-сиэтэн, иитэн олорор. Икки атахтаах Ийэ сирин иннигэр кинини харыстыыр, араҥаччылыыр ытык иэстээх.
Саха киһитэ өйө-санаата айылҕаҕа тирэҕирэн, айылҕаттан сайдан тахсарын бары билэбит. Айылҕа үүнэр-үөскүүр, утумнуур күүһүн итэҕэйэбит, иччилэргэ сүгүрүйэбит, Ийэ сир сылаас тыыныгар угуттанан олохпутун оҥостобут.
«Саха поэзията айылҕа улуу күүһүгэр сүгүрүйүүттэн, киниэхэ алгыс тылы этиттэн саҕаламмыта:
Сэттэ дьэрэкээн хайа,
Аҕыс мас хайа,
Тоҕус туруук хайа иччилэрэ!
От анныттан обугунаспыт уолаттар,
Кырыс анныттан сыбдыгыраспыт кыргыттар,
Сэбирдэх анныттан сэбдигирэспит сиэттэр…
…Аал уотунан айахтаттым,
Күөх уотунан күөмэйдээтим…
…Төлкөлөөх түөрэ маҥан түөрэх
Тэхтиргэ тэптэрэр,
Очуорга оҕустарар буолаайаҕыный!
Өксөкүлээх Өлөксөй айылҕаны уруйдуур, сөҕөр-махтайар эрэ буолбатах. Поэт айылҕа уонна киһи быстыспат биир ситимнээхтэрин бигэргэтэр. Саха литературатын классиктара А.И. Софронов, Н.Д. Неустроев, П.А. Ойуунускай, онтон салгыы Эллэй, Суорун Омоллоон, Күннүк Уурастыырап уо.д.а. тулалыыр төрөөбүт айылҕаларын кэрэ баай тылларынан иэйиилээхтик хоһуйбуттара. Ол курдук айылҕаны ойуулааһын саха литературатыгар биллэр-көстөр миэстэни ылбыта. Онуоха сүрүн тирэҕинэн норуот айылҕаҕа таптала, сүгүрүйүүтэ, өйө-санаата уонна айымньылара буолбуттара» .
Саха норуота айылҕаны “Ийэ”, «Эбэ» Хотун диэн ытыгылаан, даххаһытан ааттыыр. Саха киһитэ бэйэтин айылҕа оҕотунан ааҕар. Айылҕаны кытта үйэтин тухары алтыһа сылдьар, кинини кытта ыкса сибээстээх.
Сахабыт сирин айылҕата төһө да суоһуран, тыйыһыран ыллар, норуокка кини күн күбэй ийэ кэриэтэ буолар. Ол курдук айылҕа барахсан икки атахтааҕы аһатан-сиэтэн, таҥыннаран-симээн, ыллатан-дуоһутан, урааҥхай саханы киһи оҥорор. Былыргы өбүгэлэрбит айылҕаны, бэйэлэринэн охсон, тыынар-тыыннаах, саныыр-санаалаах, өйдүүр-өйдөөх, ону кытта күүстээх дии саныыллара. Онон ааттаһыы-көрдөһүү, алгыс-силик көмөлөрүнэн айылҕаттан аһаан-таҥнан олорор, айылҕа алдьархайдарыттан быыһанар курдук санаалаахтара.
Айылҕаны өрө тутан, тыыннаан, өйдөөн-санаалаан, киһини кытта быстыспат ситимнээн көрдөрүү саха литературатын биир бэлиэ уратыта.
Айылҕа иһигэр, айылҕа ортотугар сылдьыы – киһи олоҕун кэрэ кэмэ, ураты, дьикти умсулҕана…».
Оҕо сааһым омоох суолуттан
олоҕум аартыга айаннаан тахсыбыт.
Алар тыам сатыы саҕатыттан
Аан дойдум арылыйа сырдаабыт.
Түөрэҕим түспүт төгүрүк алааһыттан
Төрөөбүт дойдум тэнийэ тэлгэммит.
(«Төрөөбүт дойдум»).
В. Т. Сивцев Нүһүлгэн тылын маннык ырытар: «Салгын кутум сарыалынан саатыыр». Үчүгэй да тыллар. Сахалар айылҕы оҕото буоларбыт аҥардас мантан да көстүөн сөп. Айылҕа тилиннэҕинэ, сарыалынан кутааланнаҕына, киһи кута-сүрэ көтөҕүллэр, ыллыан-туойуон баҕарар. Онон саха киһитэ ийэ кута бөҕөргүүрүгэр былыргы үгэһин өйүгэр-санаатыгар тута сылдьара, үйэтитэ, тэнитэ, тарҕата сылдьарын ол үгэс көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһиэхтээҕин санатар билиҥҥи кэмҥэ олус тоҕоостоох буолла» .
Аар Айыыгын тутус,
айылҕаҕар сүгүрүй.
Айылҕаҕа сүгүрүйүү – сахалар сүрүн итэҕэлбит. Айылҕаттан үөрэнэн, аһаан-сиэн, таҥнан-саптан бу баччаҕа диэри кэллэхпит.
Бары Айылҕа оҕолорунан ааттанабыт.
Онтубут олох чахчыларынан
көстүбэт курдук.
Хомойуох иһин аныгы үйэҕэ Айылҕаттан тэйэн иһэбит. Ол иһин Нүһүлгэн онтон хомойоро көстөр. Бэл диэтэр ойуурга тахсан сынньанан баран, бөхпүтүн хомуйбакка киртитэбит. Маны ааһан Айылҕабыт баайын барытын хостоон-атыылаан аймардаан бүтэрэн эрэбит. Онон, Айылҕабытын харыстыырбыт көстүбэт…
Сайын самыыр салгытар.
Кыһын тымныы кыһайар.
Ону бары билэбит…
Улугура күүтэбит…
Киһи бары арбанар,
Күлүм күҥҥэ холонор.
Мэҥэ Халлаан дьиксинэр,
Сулустары хомунар.
Олох, айылҕа уларыйыынан киэркэйэр. Сахалар дьыл ханнык баҕарар кэмин ылынан, убаастыы күүтэбит. Өбүгэлэрбит былыр-былыргыттан киһини улуутумсуйбат, айылҕаттан ордубат буоларга үөрэтэллэрэ. Ону аныгы дьон өйдөөбөтө поэты кыһытар-абардар. Ол иһин «Мэҥэ Халлаан дьиксинэр» диэн этэр.
Сирдээх Халлаан куустуһан
Тиһэх күммэр кэлэллэр…
Дьиҥнээх ырай олоҕор
Сылдьыбыппын кэпсииллэр…
Күн сиригэр бэриллэр олох киһиэхэ күндү буоллаҕа, киһи бу оонньоон-көрүлээн, ыллаан-туойан, үлэлээн-хамнаан ааспыт орто дойдута, чахчыта да, ырай дойдута. Поэт Халлаан үрдүк дьүүл, итэҕэл, кэрэ диэтэр, олохтон ураты кэрэ суоҕар муҥутуурдук итэҕэйэр.
Халлаан халыҥ үөрэҕин
Хастыы тардыах курдукпут.
Арай дириҥ түгэҕин
Хомуһунун кууспаппыт.
Киһи барыта өйдөөҕүмсүйэр, билээҕимсийэр. Оттон Халлаан үөрэҕин улуулар эрэ таайаллар, дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдэллэр.
Мэҥэ халлааҥҥа
Хараҕым харбыалаһар.
Хаһан тиийээри…
Киһи эрэ барыта үрдүккэ дьулуһар. Ол да буоллар сахалар халлааҥҥа харбаһары сөбүлээбэт буолуохтаахтар. Биир эйгэлээх буолан баран, тус туһунан аналлаах, олохтоох буоллахпыт. Киһи – Сир, Халлаан ситимин тутар.
Халлаанынан хаамыма –
Төбөҕүнэн түһүөҥ.
Халлаан олохтоохторун ытыктаабакка тэҥнээҕин курдук санаама. Өйүҥ, күүһүҥ тиийбэккэ төбөҕүнэн сиргэ төттөрү түһүөҥ…
Халлаан да халааннаах оҕо курдук.
Күннээх да туран
Күөрчэхтэнэн турдаҕына көҥүлэ.
Халлаан эмиэ сыыһыан сөп… Ол иһин сылдьарбыт тухары куруук махтана, харыстыы, ааттаһа, көрдөһө, албыннаһа сылдьыахтаахпыт.
Үрдүк Халлааҥҥын өрүү аҕын,
Ийэ сиргин имэрийэ сырыт.
Автор үрдук Халлааҥҥын, Айыылар дойдуларын өрүү саныы, сүгүрүйэ сырыт, Ийэ сиргин куруук харыстаа, бүөбэйдээ диэн сүбэлиир. Киһи олоҕо халлаантан улахан тутулуктаах. Айылҕа уларыйыытын, халлаан эргиирин сөп тутан олорорбут буоллар үчүгэй буолуо этэ.
Айылҕа – олох төрдө. Тулалыыр эйгэҥ барыта айылҕаны кытта сибээстээх. Айылҕа баар буолан олох баар. Киһи туох баарынан айылҕаны харыстыахтаах.
Күн баар… Олох салҕанар…
Онтон ордук туох наада..
Бу Орто Дойдуга.
Мэҥэ Халлааҥҥа Күн баар. Күн баарын тухары Орто дойдуга олох салҕанар буоллаҕа. Бу күн сирин сырдыга, сылааһа Үрүҥ Күнтэн кэлэрин умнуо суохтаахпыт.
Хоту дойдуга –
Өйбүтүнэн өлбөппүт.
Айылҕа аахсар.
Саха киһитэ тыйыс дойдуга сатаан тыыннаах хаалар суолун булуннаҕа. Кини сүрэҕин-бэлэһин, сатабылын бары сөҕөллөр. Айылҕа да ону өйдүүр, ол иһин туох баарынан көмөлөһө, өйүү сатыыр, баайын-дуолун тосхойор.
Туруук таас хайа
Тугу куруук толкуйдуур…
Хаһан истэбит…
Үйэлэргэ чуумпуран, тааһыран турар таас хайалары биһиги былыргы олохпут туоһутун курдук көрөн туоһулаһыахпытын баҕарарбыт элбиир. Кэпсииллэрэ буоллар элбэҕи этиэ этилэр…
«Сулус суулларын»
Көрө көҕүйэбит –
Ыраах буоламмыт.
Атын киһи кыһалҕатын киһи ыраахтан эрэ көрөр, этинэн-хаанынан ылыммат. Оттон сулус да сууллара ырааҕа үчүгэй, планетаны таарыйбатах ханнык диир буоллахпыт. Көрүөххэ эрэ бэрт, ону көрө охсон баҕа санаабытын этэ охсобут. Айылҕа кистэлэҥэ үгүс.
Адьырҕа аймах
Айылҕаҕа сарбаҥныыр.
Киммит тохтотор?…
Айылҕаны утары барыы, айылҕаны харыстаабат буолуу — аньыы, иэстэбиллээх буолар.
Оту маһы тоһутары –
Ким да сөбүлээбэт.
Оттон үүнэрэри – ким сөбүлүүр.
Алдьатар хаһан баҕарар оҥорордооҕор чэпчэки. Оту-маһы биир түгэнинэн суох гыныахха сөп. Онтон кинилэр үүнэллэрин курдук сүүһүнэн сыллар наадалар.
Чысхаан тымныылыын
Туруулаһа тустаммыт –
Эр Хаан буоллахпыт.
Айылҕа үөрэҕин ылынаммыт биһиги тулуурдаах санаалаах норуоппут дэнэбит.
Хатыҥ хаһыҥнаан
Күһүнүгэр көстө.
Көмнөҕө хаалла.
Айылҕа уларыйар-солбуллар олохтоох. Киһи эмиэ айылҕа курдук. Хатыҥ көмнөҕүн хаалларар буоллаҕына, киһи буор кута хаалар.
От-мас доҕордонон, олоҕум уһуур.
Онтум бараннаҕына, оттунар да
маһым суох буолуо.
«бабат, татат»…
Дьэ, оччого буолара буолуо…
Тыынар тыҥабыт хапсыйан хааларын
ааҕа да барбаппыт.
Хас биирдии киһи кыра оҕо эрдэҕиттэн өйдүөн наада – айылҕа баарын эрэ тухары – олох баар. Оннук билии билиҥҥи оҕолорго олох тиийбэт.
Айылҕа Өйө – дириҥ.
Айылҕа тыла – кистэлэҥ.
Киһи аймах ол таһымыгар хаһан эмэ тиийиэ дуо?
Төттөрү бардаҕына эстэр буоллаҕа.
Эстэр суолу тутуспакка, Айылҕаҕа төннөр кэм кэлбитэ ыраатта. Айылҕа өйүн-үөрэҕин ылынан, туһанан, кистэлэҥнэрин таайан махтана сүгүрүйдэхпитинэ, тэҥҥэ хардыылаатахпытына эрэ тыыммыт уһуо этэ буоллаҕа.
Аан дойдуга икки эрэ киһи баар –
Уохтаахтык таптаһааччылар.
Таптал – сүдү күүс. Кини баар буолан аан дойдуну ил-ийэ тутан турдаҕа. Таптал киһини киһи гынар. Таптал баарын тухары олох саҕанар…
Сир, дойду – араастаах.
Үүнэр мас – үрдүктээх.
Үрдүк халлаан – биир күннээх.
Барытыгар сырдыахтаах.
Бу кылгас хоһооҥҥо Аан дойду, Куйаар ситимин туһунан олус да киэҥник, дириҥник, далааһыннаахтык хорутан эппит.
Орто дойду кэрэтэ –
киһи хараҕын сымнатар.
Онтон атын
хатырыгынан хааланыах этэ.
Орто дойду олоҕо туохтааҕар да күндү. Олох кэрэтэ киһиэхэ күүс, эрэл биэрэр.
Төрүт дьоммут алҕааннар:
Ытык Хайа буоллаҕыҥ…
Ыйга, Күҥҥэ холооннор:
Үйэтийэн турдаҕыҥ…
Өбүгэлэрбит бу Хайа тула саха олоҕо сайдыа диэн сылыктаатахтара. Ытыктаан, алҕаан үйэтин уһаталлар. Биһиэхэ бигэ холобур буолар. Ытык өйдөбүллэрбитин үйэтитиэх тустаахпыт.
Төрүт сир – ытыһы санатар. Сымнаҕас, сылаас, чугас сылдьар.
Хас бииридии киһи төрөөбүт төрүт түөлбэлээх. Төрүт сир тылынан этиллибэт истиҥ таптал, кэрэ көстүү буолар. Ол иһин кини ытыс курдук сылаас, сымнаҕас.
Сиэри-туому умнаммыт –
Оҕо сааспыт уһаата.
Тыалы кытта сырсаммыт –
Үйэлэрбит кылгаата.
Автор аныгы үйэ ыччата сиэри-туому билбэтиттэн, тутуспатыттан хомойон суруйар. Ситэр сааспытыгар өйбүтүн туппакка оҕолуу өйдөөх-санаалаах олоҕу олоробут. Онтон үйэбит кылгыыр, омукпут кэхтэр.
Чороон – омук мэҥэтэ,
Өспөт-сүппэт бэлиэтэ.
Төрүт дьоммут кэриэһэ.
Үрэллибэт үгэһэ.
Чороон – саха ытык мала, өбүгэлэрбит аһаан-уулан кэлбит иһиттэрэ. Чороону Уус киһи хатыҥтан көрдөһөн оҥорор, оһуордуу олорон ыраас үтүө санаатын иҥэрэр, хаһаайыттара аһатар иһиттэригэр өрүү махтана, харыстыы сылдьаллар. Чороон үйэттэн-үйэлэргэ бэриллэр.
Туойар чороон дьоруолаан
Саха дьоно ыһыахтыыр.
Үрүҥ үрдүн үллэртээн
Айыыларын аһатар.
Ытык иһиттэр саамай күндү үрүҥ аспытынан Айыыларбытын маанылыыбыт, күндүлүүбүт, алгыс этэн көрдөһөбүт.
Дьорох курдук чороонтон
Оҕо аһаан улаатар…
Өлбөт мэҥэ уутуттан
Удьуордарын ууһатар.
Кыра оҕо эрдэҕиттэн оҕо тулалыыр эйгэтиттэн культуратын, итэҕэлин, үгэстэрин иҥэринэн улаатар. Ол ылыммыт үөрэҕин салҕыы оҕолоругар тириэрдиэ, удьуорун ууһатыа…
Үүт үрүмэтин
Умнуллубат уйгутун
Мин сиэним – билбэт.
Хомойуох иһин – бу чахчы. Бүтэһик уонча сыл иһигэр ынах-сүөһү ахсаана биллэ аҕыйаата. Үүппүтүн-эппитин атын дойдулартан атыылаһан астанан олоробут. Нүһүлгэн бу мантан хомойон суруйдаҕа. Сахалар былыр-былыргыттан үүт-сүөгэй, эт төрүт астаахпыт. Үрүҥ аһа суох саха буолар сатаммата буолуо…
Туос сандалыга
Айыы аһа айманар.
Саха үгэһэ.
Аспыт уларыйдаҕына – эппит-сииммит улаыйар буоллаҕа. Үгэс буолбут аспыт улан сүтэн бардаҕына — Саха олоҕо огдолуйар. Кымыс, үтэһэлээх эт, күөрчэх, балык, саламаат, чохоон, быар, хаан – Айыы аспыт. Бу астарбыт сүппэттэрин курдук кыһаныахтаахпыт, оҕолорбутугар сии үөрэттэриэхтээхпит. Билигин ис миинин ыһыахха эрэ иһэбит быһылаах…
Мас балаҕаҥҥа:
Саха санаата сайдар.
Халлааҥҥа тиийэр.
Саха олоҥхолоох буолан санаата халлааҥҥа тиийэн эрдэҕэ, ону тоҕотун туоһулаан бу хоһоонтон сэрэйэн булабыт. Саха киһитэ олоҕун Кэрэнэн саататынар дьоҕурдаах буолан дьоллоох буоллаҕа. Кинилэр өйдөрүн-санааларын күүһүнэн (фантазия), тылларын баайынан, кэрэтинэн олоҥхо айан, бэйэлэрин эрэ олохторун киэргэппэтэхтэрэ, өссө аар саарга аатырдахтара. Үс строкаттан саҕалаан төһө баҕарар кэпсээн бара туруохха сөп.
Киһи духуобунай олоҕо
Салгыҥҥа хаалар.
Ону бэйэҥ ылҕаан ылаҕын.
Арай, кумааҕыга хааллар –
абыраныаҥ этэ, бэлэмҥэ тиксэн.
Ол кумааҕыга тиксэн биһиги бу үөрэтэ сылдьабыт. Өйдөөн ылынар тустаахпыт.
Этэр тылбыт иччилээх,
Өйдүүр, саныыр үгэстээх.
Кини кыаҕын билинэн
Арбаммаппыт куттанан.
Ол иһин да саха киһитэ тыл кыаҕын өйдүүр буолан, мээнэ чабыланартан туттунар, поэт тылга харыстабыллаах сыһыаны эрэйэр. Ол да иһин:
Дархан остуол үрдүгэр
Үтүө тыллар өһөллөр.
Куотар куугун быыһыгар
Муҥатыйа муналлар.
Ханнык баҕарар тыл тыыннаах хаалар, салгыы сайдар кэскилэ, омук сир сирэйиттэн симэлийбэт суос-соҕотох мэктиэтэ – кэлэр кэнчээри ыччат төрөөбүт тылын билиитэ буолар. Билигин хас тыл муна-тэҥэ сылдьаахтыыра буоллар…
Кыра кыымтан ыстанан
Оһох уота умайар.
Уран тылтан уһуктан
Кылыһахпыт кылыйар.
Поэт оһох уотуттан олох, аан дойду саҕаланарын, ыал олоҕо түстэнэрин туһунан суруйар. Ол курдук тылбыт дьылҕата кыраттан да тутулуктаах, хас биирдиибиттэн.
Күннэр-дьыллар көһөллөр,
Күлүктэрин көрдүүллэр.
Кэлэр кэми күүппэттэр,
Алгыстарын аныыллар.
Күн-дьыл эргиирэ тохтоло суох бара турар. Кини ааспыт, буола турар уонна кэлэр кэм бириэмэлээх. Былыргы өбүгэлэрбит кэнэҕэски ыччаттарыгар кэлэр кэмҥэ алгыстарын аныыллар.
Дьыл, күн – сүүрүк. Уста, ааһа турар. Иккиһин эргиллибэт.
Орто дойдуга олох олоро кэлбит хас биирдии киһи бириэмэ түргэнин, иккистээн эргиллибэтин билиэхтээх. Кэмсиммэт курдук олорого кыһаныахтаах.
Үйэ эстэр этиҥин
Тоҕо, бары күүтэбит?
Бүгүн күлэр күммүтүн
Кууһарбытын умнабыт?
Орто дойду олоҕо хаһан эмит Айылҕа улахан алдьархайыттан сүтүөҕэ диэн бары сылыктыыбыт. Оннук буолбатын туһугар тугу гынарбыт көстүбэт…
Саҥа күнү күүтэбин:
Сарыал кыымын кыыһабын.
Көҥүл көтүөх эбиппин
Эргиллэрбин биллэрбин.
Сарсыҥҥыга эрэллээх буолуу – киһиэхэ күүстээх санаа биэрэр.
Өһү-сааһы үөтүмэҥ
Киһи уйан кутугар.
Хара тааһы тамнаамаҥ
Кэнчээригит иннигэр.
Киһи сылдьарын тухары сиэрдээхтик сылдьарга кыһаныахтаах. Аньыыны-хараны оҥорбокко. Туох баар куһаҕан, хараҥа сиэр-майгы быһыыта иэстэбиллээх буолар. Кэнчээри ыччатаргар тиийиэн сөп.
Атаҕым ыалдьан
Ааспыт суолбун аахтарар,
Сааспын сааһылыыр.
Ааспыт кэм киһи этигэр-хааныгар, сүрэгэр-быарыгар, өйүгэр-санаатыгар суолун хаалларар. Ыарахан, куһаҕан суол эрэйинэн-ыарыынан биллиэ, сырдык-ыраас суол дьолу-үөрүүнү санатан олоххун уһатыа.
Кэлэр кэми ким билиэй…
Арай, үөһэттэн – ыйыттахха?…
Кэлэр кэми ким да билбэт. Киһи дьылҕатын бэйэтэ оҥорор, таҥара олох биэрэр.
Айыы киһитэ
Итэҕэл киһи-аймах олоҕун сиэриттэн үөскээбит көстүү буолар. Онно дьон, олох уонна айылҕа туһунан сүрүн өйдөбүллэр төрүөт, тирэх буолбуттар. Ол иһин аан дойду араас итэҕэллэрэ майгыннаһар өрүттэрдээхтэр. Саха былыргы итэҕэлигэр киһи диэн кимин уонна хайдах буолуохтааҕын, кини үтүҥө суобастаах дьайыыларын, майгытын-сигилитин туһунан барытын быһаарбыттара – муударай Саха Үөрэҕэ буолар.
«Киһи төрүүрэ бастаан Айыылартан утумнаах. Сахалар итэҕэллэринэн, тыынар тыыннааҕы үөскэтэр аналлаах Ахтар Айыыһыт үөһээҥи аҕа баһылык Үрүҥ Айыы (Аар) Тойонтон көрдөһөн ылан аҕа буолуохтаах эр киһи дьулайыгар үрэн ийэ куту киллэрэр. Эр киһи имэҥэ киирэн, олох үөскэҕин ийэ буолар дьахтар киһи ымай киэлитигэр түһэрэр. Эр киһи оҕо оҥорор, дьахтар ол айыллыбыты тоҕус ый сүрэҕин-быарын анныгар бүөбэйдээн күн сирин көрдөрөр үрдүк аналлаах диэн өйдүүллэрэ. Ол иһин «Айбыт аҕам», «Күн ийэм» диэн иһирэхтик ааттыыллар. Айыы киһитэ – таҥара бэлэҕэ”
Хаста төрүүрбүн –
Айыыларым ааҕаллар.
Миэхэ эппэттэр.
Онон, Орто дойдуга киһи буолан төрүүрбүтүн Үөһээ айыылар билэллэр. Ыйыллыбыт аналын толору толорбут киһи кута иккистээн эргийэн төрүүр диэн итэҕэйэбит.
Үрүҥ күүстэрбит
Үөһэттэн өҥөйөллөр…
Түһээн көрсөбүт.
Үрүҥ Айыылар Халааҥҥа олороллор, Үөһээ дойдуга. Алаараа дойдуга хараҥа күүстэр бааллар. Үрүҥ Айыылар үөһэттэн барытын көрөн олороллор. Алларааҥҥылар да одуулууллар, киирэн биэрдэххинэ хаба тутан ылыахтарын сөп. Ол иһин, ону өйдүү-саныы сылдьыахтаахпыт.
Айыым биһигэ:
Алардарбар ыҥырар –
Үс куппун ааттаан…
Киһиэхэ үс кутун – буор кутун, салгын кутун, ийэ кутун Дьылҕа Тойон дьаһайыытынан оҕоҕо аныыллар. Кини ийэ кутун Үөһээ дойду Дьөһүөлдьүттэрэ алҕаан туран иҥэрбиттэр. Салгын кута түү мээчик буолан төрөөтүн кытта төбөтүгэр төкүнүйэн киирэр эбит. Төрөөбүт төрүт буор ахтылҕаннаах, тардыстыылаах.
Ийэ буор ирдээн
Мэҥэ бэлиэ хаалларда.
Туоһу турдун диэн.
Киһи өллөҕүнэ үс кутуттан – буор кута сүтэр – этэ-хаана. Ийэ кут өлбөт, эргийэн хат төрүү туруон сөп. Онон, Ийэ кут олохсуйа сылдьыбыт этим-синиим диэн махтана саныыра буолуо…
Баар – бары өйдөөх.
Кыһыл таракаан кытта
Түҥ сиһи туоруур.
Чахчы даҕаны, туох барыта өйдөөх. Ол аата — өлөртөн куотар, аһын булунар, уйатын-дьиэтин туттар, кутталтан куотар, баҕатын толорор өйдөөх, кыахтаах. Киһи өбүгэлэртэн бэриллибит өйүн үлэлэтэн, толкуйун тобулан, иннин хайынар, суолун булунар, баҕатын, дьулуурун ситиһээри айанын саҕалыыр.
Киһи кэбирэх.
Арай санаата күүстээх.
Өйүн-төйүн өрө тутан
Киһилии сырыттаҕына.
Саха санаата модун: киниэхэ санаа хоторо барыта кыаллар. Санаата тиийэр сиригэр сатыы даҕаны тиийиэҕэ. Киһи санаата эгэлгэтэ элбэх, киһини кынаттыыр, биитэр сатарытар – олох да тимирдэр. Толкуй кыараҕаһа киһи кыаҕын ыксатар. Онтон Өркөн өй – күүстээх күлүм, көҥүл дьулуур киһи кыаҕын хас да төгүл улаатыннарар. Өйү туһанар киһи туһанар. Өйү сөптөөхтүк туһаныахха наада.
Өй – өрүү кэтэмэҕэй.
Арай, сүрэх – өрүкүнэс.
Хайаларын истэбин.
Эрэйим эбит…
Өй-сүрэх тэҥҥэ тэбэр ситимин сиэтэн, сатабылын тутуһан үгүһү оҥоруоҥ, элбэҕи ситиһиэҥ.
Киһи кырыйдаҕына өйө тахсар.
Ис дьиҥэ көстөн кэлэр.
Саха удьуор өйүн өрө тутар. Төһөннөн сааһыраҕын – соччоннон өйгүн тутаҕын, олоҕу билэҕин.
Киһибит барда…
Аатын эрэ хаалларан.
Кэриэһин кээстэ.
Поэт киһи аатын, албан аатын туһунан үгүс хоһоону суруйбута. Киһи суох буолар, сүтэр, аата арахсан, хаалан, кинини үйэтитэр. Кэриэһэ – үлэтэ-хамнаһа. Мээнэ киһи аата кини кэнниттэн үйэлэргэ хаалбат буолуохтаах.
Аат-суол көстүбэт. Былдьаһан да, тутарыҥ суох.
Саха киһитэ киһи аатын ураты суолталыыр үгэстээх. Оҕо төрөөтүн кытта, абааһы сирэн сиэбэтин диэн, ымыы – хос ааты иҥэрэллэр. Аат биэрии – эмиэ биир туспа үөрэх.
Аат-суол былдьаһыктаах…
Арай, бэйэтэ кэллэҕинэ – үйэлээх.
Сахаҕа «Аат-суол» диэн өйдөбүл баар. Киһи олоҕун суола хайдах-туох тыырыллан иһэрин сэргэ кини аата эмиэ уларыйан иһэр. Ааккын-суолгун бэйэҥ өйгүнэн, сатабылгынан, үлэҕинэн оҥостунаҕын. Аҕатын аатын ааттата сылдьар диэччилэр. Ол аата аҕатын олоҕун суолун, дьарыгын салҕыыр. Ааты алдьатыахха эмиэ сөп… Онон, ааккын харыстаан илдьэ сылдьыахтааххын.
Киһилии киһи
Киһини орто дойдуга анаан төрөтөллөр. Үөһэттэн дьылҕаны суруйан ыыталлар. Онтон төлкөбүтүн бэйэбит оҥоробут. Онуоха киһиэхэ көҥүл уонна кыах бэриллэр. Киһи бу олоххо кэлбит үрдүк аналын билиэхтээх уонна толоруохтаах. Киһи — дьиэ-кэргэн төрдө буолар, оҕо-уруу тэнитэр аналлаах. Ону кытта кини үлэһит буолуохтаах, талаанын норуотугар аныахтаах.
Киһи бэйэтин аналын билиэхтээх. Э.К. Пекарскай тылдьытыгар, анал – диэн киһи кэскилэ, оҥоруута, салалтата, ыйааҕа диэн суруллубут. Ол аата анал диэн олохпутугар аналбытын көрсөн ыал буолан, оҕо төрөтөн удьуорбутун ууһатыыбыт буолар. Эр киһи уонна дьахтар холбоһоннор – толору киһи буолаллар эбит. Соготох киһи – киһи аҥара, Айыы күүһүн аҥааарын эрэ илдьэ сылдьар.
Сахаҕа дьылҕа, төлкө, ыйаах, оҥоһуу диэн өйдөбүллэр бааллар. Таҥха Хаан Тойон – киһи дьылҕатын силиктиир уонна быһаарар таҥара. Кини киһи төрүүрүгэр сирдээҕи дьылҕатын үөһээҥҥи сурукка киллэрэр. Киһи дьылҕатын үөһэттэн түстүүр айыылар оҥоһуулара одун, ыйаахтара чыҥыс. Киһи бастаан төрөөтөҕүнэ хайдах киһи буолара барыта суруллар. Ону от-мас иччитэ, Айылҕа оҕоҕо аҕалан иҥэрэн биэрэр. Ол суруллубут ыйааҕын кэстэҕинэ, айыы аймах сырайын киэр тутар. Оччоҕо абааһы туох буруйу оҥорбутун быһыытынан буруйдуур. Онон, ураанхай саха сирдээҕи аналын толору ылыныах уонна ону барытын уйуох, тулуйуох тустаах.
Сылаас ытыһым
Оһуорун одуулуубун –
Дьылҕам ыйааҕын.
Киһи олоҕо ыарахан, дьылҕата ханан эриллэн тахсыан билбэт да буоллар, ону таайа-билэ сатыыр идэлээх. Сахалар онуоха «Инникитин тымтанан көрбүт суох»,- диэччилэр.
Кырдьарым – дьолум.
Сиртэн ылбыт бэлэҕим.
Удьуорбар хаалыа.
Дьоллоох киһи кырдьар диэн сөпкө этэллэр. Төһө уһуннук олороруҥ бэйэҕиттэн улахан тутулуктаах. Уһун үйэлээх буолуу кистэлэҥэ бэйэҥ олоҕуҥ илгэтиттэн тахсар.
Дьылҕа барахсан…
Сороҕор, барахсан да буолбатар…
Дьахтар төрүүрүгэр Айыыһыт Хотун уонна Иэйэхсит Хотун дьиэлээхтэр туох-ханнык дьаһаналларын көрөн саҥа төрөөбүт оҕо төлкөтүн салайан биэрэллэр. Онон дьылҕа араастаах буолар.
Бары суолбут биир –
Хордоҕойго айанныыр.
Ону – умнабыт…
Киһи барахсан бу дойдуга кэлэн да барара кэмнээх, олох олороро да болдьохтоох. Букатын кэлбит диэн суох.
Оҕобутун – көмүспүт дэһэбит.
Оччо чэпчэки сыаналаах дуо?..
Оҕолор – ийэлээх аҕа күн сиригэр көрдөрбүт албан айымньылара буолар. Ханнык баҕарар тыынар-тыыннаахха оҕо бу олоххо саамай күндү буоллаҕа. Оҕо Орто дойдуга төрөөн киһи буолара маҥан буолбатах, улахан үлэ. Өбүгэлэрбит оҕону харыстаан араас элбэх үгэстээхтэр эбит. Онон, оҕо ийэ-аҕа тапталыгар бүөбэйдэнэн киһи киэбин ылар. Оҕону кэлин кэмсиммэт курдук итиэххэ наада.
Дьол диэн – астыныы быһыылаах.
Туохтан барытыттан…
Орто дойдуга киһи дьоллоох олоҕу олороору төрүүр. Кылгастык этэххэ – ийэ-аҕа тапталыгар бүөбэйдэнии, сүрэҕин аҥарын көрсөн дьиҥнээх таптал диэни амсайыы, ол кэннэ ийэ-аҕа буолар үөрүүтүгэр тиксии, сааһыран олорон сиэн оҕо минньигэс сытын билии. Ол аата дьол диэн таптал.
Доҕоргор эрэнэриҥ – туһунан дьол.
«Ким доҕордоох – ол дьоллоох» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Эрэллээх доҕор улахан дьол.
Хаһан эрэ бу чороон
Хатыҥ буолан турдаҕа.
Таптал тыыннаах ырыатын
Толбонугар сууннаҕа.
Сахаларга хатыҥ саамай ытыктанар, кэрэ мааны мас буолар. Былыр-былыргыттан хатыҥ – таптал маһа эбит. Таптал маһыттан чочуллан оҥоһуллубут мал – сыанабыла өссө үрдүүр…
Таптал ис дьиҥин
Өйөһүү, өйдөһүү билэр.
Олох сокуона.
Таптал баар буолан киһи олоххо тардыһар. Таптаһар кэргэннии дьонтон толору оҥоһуулаах дьоллоох оҕо төрүүр диэн эбит. Таптал харыстабыллаах сыһыаҥҥа наадыйар. Ол төрүөтэ өйдөһүү, өйөһүү буолар.
Дьоллоох киһи таптатар
Соргутугар сууланар.
Оҕо кутун уйалыыр
Мэҥэ бэлиэ хааллартыыр.
Дьоллоох киһи таптыыр уонна таптатар аналлаах. Тапталын, аналын көрсөн, ыал буолан, оҕо-уруу төрөтөн, киһи тэҥэ санананнус бааччы олорон сирдээҕи дьолго тиксэр.
Таптыыр киһиҥ –
Саҥата да наада. Ол да сөп.
Хайдах барытын ылаары гынаҕын.
Дьиҥнээх таптал – бэйэ-бэйэлэригэр тардыһар икки киһи кэрэ айымньыта. Ол гынан баран, икки киһи сыһыана судургу буолбатах.
Соҕотох киһи – иннэ кэриэтэ. Саба суох тугу гыныаҕай?
Киһи бу Орто дойдуга оҕо төрөтөр ытык ыйаахтаах кэлэр. Бу ытык иэһин толорботох киһи итэҕэс дьон ахсааныгар киирэр. Сааһын сиппит кыыс да, уол да сулумах сылдьара сүөргүлэнэрэ.
Киһи – санаа кулута,
Соххор уһун соһуурдаах.
Көтөр күнэ кэлиэҕэ…
Кынаттанар аналлаах.
Киһи үйэтин тухары санааҕа баттатар. Оҕо санаата – сагын курдук чэпчэки. Сааһыран истиҥ аайы – ындыыта ыараан иһэр. Санаа киһиэхэ кынат кылаана буолар. Арыт эрэллээх тирэх, арыт суолга баппат соһуур. Санаа –толкуйу тобулар, олоҕу, хамсааһыны оҥорор. Баҕа санаа туоллаҕына –санааҥ ситэн көтөр дииллэр.
Санаа оонньоотоҕуна –
Эт-хаан эрэйдэнэр.
Ол аата биир ситимнээх.
Киһи санаа кулута буолуо суоҕун наада. Санааны салайдахха, сатаан доҕордостоххо – кыһыл кыымнар үөрэ үҥкүүлүөхтэрэ. Онтон санаа оонньоотоҕуна – киһи эрэйдэнэр, утуйар уута уу буолбат, аһыыр аһа ас буолбат. Киһи уонна санаа биирдэр – биир ситимнээхтэр.
Бииртэн биир долгун кэлэн
Сабыта сынньар.
Эрдинэн ис — кытылга тиксиэҥ.
Хотугу киһи уратыта – тулуура. Олох долгунун тулуйан истиҥ аайы – баҕарар кытылгар тиийэҕин.
Көхсүҥ кэҥээтэгинэ –
Санааҥ сайдыаҕа,
Толкуйуҥ тахсыаҕа, олоҕуҥ салҕаныаҕа.
Саха санаатын салайынан, бачча тухары ууну, уоту тумнан, тыын кутун харыһынан, Үрүҥ күнүгэр үҥэн, тиийэн кэллэҕэ.
Киһи кыраттан үөрэр,
Кыраттан хомойор.
Туора дьон өйдүүрэ буоллар.
Үтүөнү оҥорорго куруук бэлэм сылдьыы – сэдэх, ытыктабыл. Үтүө аата үтүө. Өрүү үрдүүр, тупсар. Үтүө санаа, үтүө тыл, үтүө быһыы – куһаҕаны оҥоро иликтэр. Үтүөҕэ тардыһар – үрдүк айыыларга чугаһыырга холоонноох.
Үҥэр таҥарабыт – үлэ эбит.
Киһини киһи оҥорор – кини эбит.
“Саха толкуйа” диэн кинигэҕэ Нүһүлгэн үлэ туһунан бу курдук суруйбут: “Саха оҕотун үлэнэн, айылҕа эйгэтинэн иитэр. Орто дойдуга төрөөбүт, олорор, сылдьар киһи үлэлиэхтээх. Оҕону 7-9 сааһыттан үлэҕэ сыһыарар үгэс баар”.
Баайы-дуолу сырсаммын:
«Дьолбун буллум», — диэбитим
Атас, уруу дьоммуттан
Арахсыбыт эбиппин.
Баай-дуол үрдүк дьолу биэрбэт, быстах үөрүү буолара дуу… Байан истиҥ аайы көҥөнөрүҥ, ымсыы санааҥ элбээн иһэр. Оннук киһиттэн дьон куттанар, сыстыбат.
Халыҥ харчы угуйан
Ханна куппун илдьэрий?
Иҥсэ-обот имнэнэн
Олохпунан оонньууруй?
Ымсыы – обот быһыы – сиэмэх сигилигэ тиэрдэр. Сүлүһүнэн илдьэ бара туруо. Аньыылаах-харалаах дьаллыкка атаххын да уган биэримэ.
Киһи майгыта –
Көстүбэт көмүһэ.
Ордук да ини.
Уткин К.Д. «Ийэ, аҕа ууһунан киэн туттуу – сиэрдээх майгы. Үчүгэй ааттар, үчүгэй дьоннор өйдөбүллэрэ уһун үйэлээхтэр. Хаһан даҕаны, ханна даҕаны умнуллубат ытык ааттар, өспөт өйдөбүллэр» диэн суруйбута.
Киһи кэрэтин кэм-кэрдии кэпсиэҕэ…
Онтон истиэхпит.
Киһи ис дьиҥэ төһөннөн ыраас, киһи барахсан бүтүн бэйэтинэн, истиин-тастыын тупсан иһэр, үтүө аата, утум удьуордарынан салҕанан баран иһиэ.
Үтүө санаабыт:
Ханнык халлааҥҥа көттө:
Сырдыгын илдьэ?..
Киһи ис дьиҥэ – ыраас санаатыгар көстөр. Сидьиҥин сытыйа сылдьан, таскын уларытарыҥ улахаҥҥа ууруллубат. Арай иһиҥ сыдьаайар буоллаҕына – илгэ тыыныҥ имигэстик илгийэ сылдьыаҕа. Дьон эттэринэн-хааннарынан таайан эйиэхэ тардыһар буолуохтара. Киһи ис дьиҥэ үтүө быһыытыгар холобурга сылдьар.
Отон угунан
Ойуур-тыа оһуорданар.
Күҥҥэ махтанар.
Онноҕор үүнээйи Ийэ сиригэр, Үрүҥ күнүгэр махтанар. Айылҕа эмиэ киһи курдук. Үтүө холобур.
Сылаас ардахха – оҕо үөрэр.
Үтүө сыһыантан – дьон астынар.
Киһи ис дьиҥэ бастыҥ майгытыгар биллэр. Майгылаах майгыта диэн буолар. Куһаҕан майгылаах киһини ыт кытта ырдьыгыныыр, биһирэммэт. Оннук киһиттэн дьон тэйэ туттар.
Бар дьон махтала –
Ырааҕынан айанныыр быһыылаах.
Ол иһин бытааннык эргиллэн эрдэҕэ…
Махтанары бары сатаабаттар. Махтабылы да мээнэ биэрбэттэр буоллаҕа… Норуот, дьон махтала — эргийэн кэлэр, оҕолоргор туһалыа.
Киһини сэнээҥҥин – таһаҕаскын элбэтиэҥ. Соҕотох көхсүҥ уйара саарбах.
Киһини атаҕастыыр, самнарар, тэпсэр улахан аньыы. Иэстэбиллээх буолар. Ол иһин Нүһүлгэн киһини сэнээмэ диир.
Үтүө киһи хаһаас кэриэтэ өрүү туһалаах.
Саха сайаҕас санаалаах. Үтүө санааны өрө тутара – майгытыгар да баар. Хайа да киһиэхэ буоллун биир тэҥник эйэ-дэмнээхтик, эйэҕэстик сыһыаннаһар. Сайдам, сайаҕас санаалаахтар дьоҥҥо-сэргэҕэ өрүү биһирэнэллэр.
«Оҕо курдук киһи» диэн
Хайҕабылга туттуллар.
Оннук чиэскэ биир эмэ киһи тиксэр.
Дьиктиргээһин, соһуйуу – сайдыы таһыма. Оҕо курдук тулалыыр эйгэҕиттэн үөрэ-көтө сырыт, элэккэй буол.
Киһи киһиэхэ тардыһан
Тыыннаах сылдьар.
Тардыспатаҕына – хатан хаалар.
Киһи быыһыгар сылдьан киһи буолуу диэн баар. Киһилээх киһи өрүү барыны-барытын кыайар-хотор, олоххо күүстээх санаалаах, бигэ эрэллээх буолар.
«Киһи кэрэмэһэ этэ» дэһэллэр.
Ахтан, санаан ааһалларыгар.
Тыыннааҕар истибэтэҕэ –
Хомолтолоох…
Киһи барахсан тыыннааҕар хайҕаныахтаах. Бэйэтэ истибитэ буоллар төһөлөөх үөрүө этэ…
Киһи бэйэтин сирбэтэ төрүөттээх.
Хайдах барытыттан илии соттуоҕай.
Саатар, бэйэтин сэҥээрэн –
Санаатын уоскутунуоҕа.
Бэйэ үөрэҕэ наада… Көстүбэт өттүттэн бэйэбин билии, көрүү, бэйэни билинии. Киһи кимиэхэ да майгынныа суохтаах, оччоҕо эрэ кини кэрэтэ көстөр. Бэйэбитигэр баары уһугуннара сатааһын — биһиги сүрүн сыалбыт.
Киһи үйэтэ кылгас –
Уһатан иһимэ, оҥорон ис.
Киһи бу олоххо айа-тута кэлэр. Олоҕун оҥостор, оҕо айар, дьиэ туттар.
Эрдэ туран истэбин
Иэйэр кутум ырыатын.
Күнүм ахсын көҕүйэн
Утумнарбар устабын.
Нүһүлгэн харса суох туруу үлэһит киһи этэ. Кини сарсыарда түөрт чаастан туран суруйар этэ.
Бүгүн чуумпу остуолбар
Сурук суола субуллар.
Ытык ыраас кырдалбар
Чаҕылларым саҕыллар.
Айар киһиэхэ остуолуттан күндү туох да суох. Бу кини бэйэтэ бэйэтигэр хаалар, соҕотохсуйар, чуумпурар, толкуйдуур, айар эйгэтэ буоллаҕа.
Хоһоон айбыт күннэрбин
Өрүү өйдүү сылдьыаҕым.
Күлүм тыкпыт кэмнэрбин
Кэнчээрибэр кэпсиэҕим.
Айар киһи көҥүлүн билбитин дьоллооҕунан ааҕынар.
Киһи аатын
өрө тутар
тускуланан,
Дьону кытта
дьолго тиксэр
соргуланным.
Олох дьолун
сиргэ буллум
Күүстээх санаа,
күрэх үлэ
көмөтүнэн…
Айар киһи көҥүлүн билбитин дьоллооҕунан ааҕынар.
Удьуорбун ууһатан ыччаппын салҕаатым,
Киһи, дьон туһугар олоро сатаатым.
Автор сааһыран олорон олоҕуттан астынара көстөр. Орто дойдуга кэлэн ыччаттарданан удьуорун ууһатан, үлэлээн-хамсаан сирдээҕи сыалын-соругун толорбутун этэр, бэйэтин суолун булбутунан ааҕынар. Нүһүлгэн норуотун туһугар олоҕун анаабыта.
Өй сүрэх сүмэтин үөскэҕин үүннэрэн,
Үгүһү суруйан, санаабын этэммин
Остуолга уурардаах, илиибэр тутуурдаах эбиппин.
(«Илиибэр тутуурдаах эбиппин»).
Олоҕу таптыыр киһи, олохтон, айылҕаттан үөрэр, дуоһуйар киһи – дьоллоох киһи. Ону поэт бу сиргэ киһи да буолбуппут дьолбут буолар диэн этэн туран, олох тугунан да кэмнэммэт үрдүк сыаналааҕын туһунан этэр. Оттон ону барытын сурукка тиспит айар киһи дьоло үс бүк буолар буоллаҕа.
Өй, сүрэх үлэтэ үөһэттэн аналлаах,
Кэлим кэм иннинэ – тохтообот аналлаах.
Ол иһин, Дьол, Таптал – саас аайы тыллыыахтаах.
(«Үөһэттэн аналлаах»).
Өй-сүрэх тэтимэ, мөккүөрэ. Өй үөһээ өттүттэн ситимнээх, сүрэх – тулалыыр эйгэттэн. Айар үлэ – өй-сүрэх үлэтэ, төбөм толкуйдуур, сүрэҕим айар. Өй-сүрэх бииргэ тэбиэн наада.
Бу олоххо барыта киһиттэн саҕаланар, киһиэхэ эргиллэр, киһи туһунан өйдөбүлгэ тириэрдэр. Киһи буолуу төрдө Орто дойдуга төрүөҥ иниттэн саҕалаан оҕо сааска төрүттэнэр. Дьиҥнээх киһи буоларга ыарахаттары тулуурдаахтык туоруур, өй-санаа түһүүтүн-тахсыытын, сүрэх долгуйуутун уйунар, эрэй-муҥ үөрэҕин билэр наада. Аньыыны оҥорбокко, дьоҥҥо үтүөнү эрэ оҥорорго кыһаныахха. Сиэрдээх буолуу тирэҕинэн итэҕэл, Үрдүк Айыы уонна чугас дьонуҥ эрэллэрэ, Айыы тыына, төрүттэриҥ дириҥ муударастара уонна үөрэхтэрэ буоларын өйдүөххэ.
Киһи күүһэ талааныгар уонна кыаҕар сытарын билинэн, биир сиргэ турбакка, сайдарга, элбэхтэн элбэх билиини уонна сатабылы ылан иһэргэ дьулуһуохха. Олоххо активнай позициялаах, туох баар саҥаҕа, дьоҥҥо-сэргэҕэ аһаҕас буолуохха.
Онон, киһилии киһи, киһилээх киһи, киһи киһитэ буолан бэйэни булунуохха, харыстаныахха, итэҕэллээх, эрэллээх, төрөөбүт тыллаах, эйэлээх буолуохха, сайдыахха, ыал буолан, аналбытын булан дьоллонуохха, олохпутун оҥостуохха, оҕо төрөтөн удьуорбутун ууһатыахха, сиэр-майгы ирдэбиллэрин тутуһуохха, айыаххъа-тутуохха, үөрэхтээх буолан, үлэлээн норуокка түһалаах буолуохха, олохтон дуоһуйууну ылыахха – бу барыта киһи буолан орто дойдуга олорон ааһар сүрүн сорукпут буоларын Нүһүлгэн поэзиятынан тиэрдэ сатыыр.
Марина Спиридонова, Дьокуускай.
Хваартысканы В.Л. Сершевскай “Якуты” кинигэтиттэн туһанныбыт.