Биллиилээх археолог, этнограф Алексей Павлович Окладников Сибииринэн, Монголиянан сылдьыбыта, Хотугу Муустаах акыйаан арыыларыгар уонна Орто Азия кумах куйаарыгар, Уһук Илин түгэх сирдэригэр тиийбитэ, Узбекистан, Таджикистан, Киргизия хайаларыгар тахсыбыта. Тайҕаҕа, туундараҕа сатыы, ытынан, тыынан айаннаабыта. «Археолог должен спешить», — диэн кини элбэхтик хатылыыра. Чахчы эспэдииссийэҕэ сылдьарыгар мэлдьи ыксыыра, маннык сылдьарыттан оҕолуу истиҥник үөрэрэ. Оҕо сааһын доҕоро Александр Лобанов 40 сс. Бүтүүлэригэр Алексей Павловичка маннык суруйбута: «Главное, что я замечаю в тебе и что украшает твой образ, как советского ученого, — неутомимость в научной деятельности, самобытность в стиле и методах исследования… Помнишь ли ты, когда в школе читал мне про походы Пржевальского в Монголии? Видимо, уже тогда ты нашел свою дорогу в науке».
Кини идэтин таларыгар РНА антропология уонна этнография түмэлин сэбиэдиссэйэ Бернгард Петри дьайбыта. 1918 с. Петри Прибайкальеҕа элбэхтик үлэлээбитэ уонна Иркутскайга олохсуйбута. Иркутскайдааҕы университеты тэрийсибитэ, устуоруйа уонна первобытнай култуура кафедратыгар үөрэппитэ. Петри Прибайкальеҕа этнографиянан уонна археологиянан дьарыктаммыт бастакы учуонай буолбута. Кини тула науканы кэрэхсиир устудьуоннар түмсэллэрэ, элбэхтик эспэдииссийэлэргэ сылдьыһаллара. Сыаналаах археологическай кэллиэксийэлэри хомуйаллара, онтон сороҕо Иркутскайдааҕы кыраайы үөрэтэр түмэлгэ хараллан сыталлар. 1919 с. бэрэпиэссэр Петри «Народоведение» куруһуогу төрүттээбитэ, онно 1925 ч. Археологиянан үлүһүйбүт устудьуон Алексей Окладников кэлбитэ. Эдэркээн уол (Окладников Иркутскай губерния Константиновщина нэһилиэгэр төрөөбүтэ) 1920 сс. Үөһээ Өлүөнэҕэ үлэлээбит археологическай эспэдииссийэ улахан дьайыыны оҥорбут. Устуоруйаҕа интэриэһин Ангинскайдааҕы орто оскуола дириэктэрэ уонна кыраайы үөрэтээччи Иннокентий Житов өйүүрэ. Оскуоланы бүтэрэн баран Окладников Иркутскайга үөрэнэ барбыт. Дэриэбинэтин аттыгар булбут археологическай булууларын уонна килиэп тоорохойун илдьибит.
Бэрэпиэссэр Петри салайыытынан дьоҕурдаах устульуон наукаҕа уһуйуллубута. 1926 с. «Неолитические стоянки на Верхней Лене» диэн бастакы научнай үлэтьин суруйбута. Икки сыл буолан баран Окладников Шмикинскай петроглифтары арыйбыта. 1934 с. Ленинградка материальнай култуура Судаарыстыбаннай академиятыгар аспирантураҕа ыҥырбыттара. СССР НА археология институтун Ленинградтааҕы отделениятыгар үлэлээбитэ. Онтон Новосибирскайга наука Академиятын отделениятын тэрийбит академик М. А. Лаврентьев ыҥырыытынан онно барбыта. 20 сыл устара Сибирдээҕи гуманитарнай чинчийии учуонайдарын салайбыта. Экэниэмикэ уонна бырамыысыланнай оҥорон таһаарыыны тэрийии институтугар гуманитарнай чинчийии Отделын, 1966 с. устуоруйа, филология уонна философия институтун тэпийбитэ. Олоҕун тиһэх күннэригэр диэри онно дириэктэрдээбитэ. Кини көҕүлээһининэн институкка аһаҕас халлаан анныгар түмэл, Сибиир уонна Уһук Илин норуоттарын култууратын түмэлэ баар буолбута, биэс туомнаах «История Сибири» кинигэ тахсыбыта.
Олохтон барыа биир ый иннинэ 1981 с. Алексей Павлович Сибиир Арассыыйаҕа киирбитэ 400-сылыгар аналлаах кэмпириэнсийэҕэ кыттыбыта. Онно археология науката Урал хайаларыттан Каспий муоратыгар тиийэ үлэлээн кэлбит суолун туһунан түмүктүүр анаарыыны оҥорбута. Ону тэҥэ үс саамай дьоллоох түгэннэрин туһунан кэпсээбитэ. Бастакынан Ангараҕа Верхняя Буреть сэлиэнньэ аттыгар 1936 с. арыйбыт үрдүкү палеолит кэминээҕи дьон олоро сылдьыбытын булбутун ааттаабыта. Бу кэмнээҕи киһи сэлиини уонна табаны бултуурга ураты сатабылы баһылаабыт эрэ буолбакка, ускуустуба бастыҥ айымньыларын айбыта диэн бэлиэтээбитэ. Буретига эспэдииссийэ таас билиитэттэн түөрт дьиэ сэмнэҕин уонна улахан носорог төбөтүнэн төгүрүтүллүбүт туруупкалыы быһыылаах уҥуохтары булбута. Сарай каркаһын былыргы тутааччылар таба муоһуттан оҥорбуттар. Ол эрээри сүрүн булумньу төгүрүк аҥаара оһуорунан киэргэтиилээх, түүлээх таҥастаах сэлии муоһуттан дьахтар статуэтката этэ.
Иккис сулустаах түгэнэ 1938 с. Узбекистааҥҥа Тешик-Таш неандертальскай оҕо көмүүтүн булбута буолар. Аан дойдутааҕы археологияҕа ураты булумньу буолар. Үһүс — 1961 с. Горнай Алтайга булбут Улалинка стоянка этэ. Окладников онно хас да төхтүрүйэн эспэдииссийэ тэрийбитэ, элбэх научнай үлэни таһаарбыта. Манна көстүбүт таас оҥоһуктар Сибиир палеолит пааматынньыктарыгар киллэриэххэ сөптөөхтөр. Онно геологтар, палеонтологтар, палеомагнит ньыматынан ханнык кэмнээҕи буоларын быһаарар идэлээх исписэлиистэр үлэлээбиттэрэ. 1970 сс. бүтүүлэригэр термолюминесцентнай ньыма кмөтүнэн 690 сыл диэн быһаарбыттара. Бүтэһик эспэдииссийэтигэр Алексей Павлович Окладников 1981 с. сааһыгар барбыта. Биллэр востоковед, Сорбонна бэрэпиэссэрэ В.С. Елисеев кини туһунан маннык бэлиэтээбитэ: «Окладников — это великан в науке!» Великаны должны жить вечно. И еще их обязательно должны окружать легенды. А ведь с Окладниковым так и происходило. Все знали о его фантастической удачливости, словно бы земная твердь сама раскрывала древнейшие памятники. Действительно, в каждой экспедиции он делал уникальные находки. Но, скорее всего, разгадка в поразительной зоркости археолога, как точно заметил дальневосточный писатель Всеволод Петрович Сысоев. «Однажды, прогуливаясь по городскому парку, около утеса, на одной из тропинок, — пишет В. П. Сысоев, — он обнаружил едва видневшийся в земле керамический сосуд, изготовленный несколько тысячелетий назад. Где бы мы с ним ни бывали, он никогда не проходил мимо, чтобы не осмотреть обрывистый берег, овраг, строительный котлован, почвенный разрез. И земля щедро открывала ему то, что прятала от других взоров: то кремниевый наконечник стрелы, то тонкую ножевую пластину, то осколок древней керамики».
Окладников күннээҕи олоххо-дьаһахха аралдьыйбакка, хайдах баҕарар усулуобуйаҕа наукаҕа туох баар сыратын, болҕомтотун ууран үлэлиирэ. Барытын бэйэтэ оҥоро сатыыра: хонуутааҕы күннүк, хаартыскаҕа түһэрии, чертеж, булумньулары ойуулааһын уонна уруһуйдааһын. Мэлдьи айаҥҥа сылдьар буолан ыстатыйалара уонна кинигэлэрэ тайҕаҕа, кыракый лиистэргэ, квитанциялар кэннилэригэр, блокунуоттарга суруллар этилэр. Бу айаннарга кэргэнэ Вера Дмитриевна Запорожская тэҥҥэ сылдьара. Окладников архыыбыгар кини акварель кырааската, хаһыылартан булууларын уонна эспэдииссийэ дьонун олус үчүгэйдик уруһуйдаабыт уруһуйдаара бааллар.
Хабаровскайга сүдү түгэн — археология түмэлин арыллыыта Бохай диэн түҥ былырга тоҥус судаарыстыбата тэриллибитэ 1300 сылын кытта уонна Окладников төрөөбүтэ 90 сылын кытта сөп түбэспитэ. Бу ураты бэлиэ. Аллараа Амур кини чинчийиилэригэр биир сүрүн миэстэни ылар. 1935 с. аан баастаан аспиранныы сылдьан кэлэн бу эбэ хочотугар неолит кэминээҕи элбэх пааматынньыгы арыйбыта уонна үөрэппитэ. Ол кэмҥэ ити сиргэ олоро сылдьыбыт дьон култууратын туһунан чинчийиилэрин билиҥҥи учуонайдар бигэргэтэллэр уонна чинчийиигэ тирэх оҥостоллор.
В.П. Сысоевы кытта сэһэргэһиитигэр Окладников Сикачи-Алян таас хайаларыгар уруһуйдарынан киэн туттарын, холооно суох сыаналаахтарын туһунан эппитэ. Кэлин суруйбута: «В Сикачи-Аляне следует реализовать мою идею о создании заповедника. Чтобы там была и древность, и природа, а мы могли бы производить ежегодно систематические раскопки и охранять памятники. Я бы охотно идейно и методически возглавлял на общественном принципе этот эксперимент. Готов даже под старость лет переехать туда сторожем».
Хаартыскалар кыыһа Е. А. Окладникова уонна РН А Сибиирдээҕи отделениятын архыыптарыттан уонна https://scfh.ru/ саайтан туһанныбыт.
Туһаныллыбыт литература:
- Деревянко А. П., Медведев В. Е., Молодин В. И. Великан в науке: К 100-летию со дня рождения академика А. П. Окладникова (03.10.1908 — 18.11.1981). — Вестник НГУ. Том 7, вып. 3: Археология и этнография. 2008.
- Ибрагимова З. «Археолог должен спешить // Созидатели: очерки о людях, вписавших свое имя в историю Новосибирска. — Новосибирск, 2003. С. 346–357.
- Окладников А. П. Олень золотые рога. — Хабаровск: Кн. изд-во, 1989. — 208 с.
- Яншина О. В. Хранить вечно. Первая публикация из личного архива академика А. П. Окладникова. Наука из первых рук. Том 11, № 5, 2006.