Урукку саха Таҥха кэмигэр ойбонтон сүллүкүүттэр тахсаллар диэн итэҕэйэрэ. Сүллүүкүн диэн ким эбитий, хантан-туохтан ситимнээҕий уонна хайдах көрүҥнээҕий?
Бастатан туран бэлиэтээтэххэ, сахаҕа сүллүкүүн нуучча култууратыттан киирбит көстүү. “Шуликун” эбэтэр “шиликун” диэн ааттаах. Итэҕэл быһыытынан кини уу олохтооҕо, таҥха уонна Уйбаан Купаала бырааһынньыгын кэмигэр тахсар. “Шуликун” хантан үөскээбитин туһунан хас даҕаны кэпсэл баар. Олортон биирдэрэ этэринэн, “шуликун” диэн тыл “шулек” диэнтэн үөскээбит. Былыргы нууччалар бу тылынан кириэстэммэтэх эбэтэр көрсүүгэ төрөөбүт оҕону ааттыыллара. Өскөтүн ийэтэ оҕотун бырахтаҕына, сүтэрдэҕинэ кини оннугар куһаҕан тыын үөскүүр. Ол иһин “шуликун” оҕо курдук араас бырыкаастары оҥорор. Холобур, ампаарга киирэн дьон хаһааһын үрэйиэн сөп. Кини тыыппыт аһа тута буорту буолбутунан барара үһү. “Шуликуннар” кээмэйдэринэн кыралар, сутурук эрэ саҕалар. Ол эрэн элбэх буолан мусталлар, сороҕор оннооҕор тройка аттаах буолаллар уонна суол тоҕойдоругар тураннар барар-кэлэр дьону куттууллар, соһутан ууга тимирдиэхтэрин сөп. Ол иһин урукку кэмнэргэ нууччалар таҥха кэмигэр тимирбит дьону “шуликуннар” тимирдибиттэр дии саныыллара. Дьон-сэргэ таҥха кэмигэр “шуликуннартан” сүрдээҕин дьаахханара, киирбэтиннэр диэн тэлэгэһэлэригэр, дьиэлэригэр кириэстэри туруораллара.
Онтон саха сүллүкүүнэ хайдаҕый? Саха саныырынан кини эмиэ уу анныгар бүтүн дьиэ кэргэнинээн олорор. Киһи курдук көрүҥнээх эрээри хааһа суох уонна төбөтүн оройо куурусса сымыытын курдук сытыы. Таҥха кэмигэр кинилэр ойбонтон тахсаннар быраҕыллыбыт дьиэлэргэ, киһи уҥуохтарыгар олохсуйаллар, суолга сылдьаллар. Аны, сороҕор, дьону кытта хаартылыыллара үһү. Киһи сүллүкүүнтэн сүүйдэҕинэ, сүүйбүт харчыта муох буолан хаалара.
Сүллүкүүттэр инникини кэпсиир кыахтаахтар. Ол иһин таҥха кэмигэр итэҕэйэр дьон суол, ойбон аттыгар, биитэр эргэ өтөххө тиийэннэр олороллоро. Бу кэмҥэ ынах маҥырыыра иһилиннэҕинэ – байарга, төбө үрдүнэн чыычаах чыбыгырыыра иһилиннэҕинэ – элбэх оҕолонорго, ыт үрдэҕинэ- ыал буоларга, маска эбэтэр хаптаһыҥҥа охсор тыас иһилиннэҕинэ – сотору бэйэҥ эбэтэр чугас киһиҥ өлөрүгэр диэн буолар.
Онтон сүллүкүүнү кытта ситимнээх саамай биллибит билгэлэнии – ойбоҥҥо тахсыы буолар. Онуоха хас даҕаны буолан тиийэллэр, ахсааннара иккигэ түҥэтиллэр буолуохтаах, ордук буоллаҕына – биир киһини сүллүкүүн илдьэ барар диэн буолар, уонна суорҕанынан саптан баран олороллор. Сүллүкүүн кэлэн маҥнай тэбэн, охсон көрүөн сөп, ону тулуйуохтааххын, тулуйбатаххына – өлөҕүн, тулуйдаххына – инникигин кэпсиир.
Атын таҥха көрүҥнэрэ манныктар: сэргэ төрдүгэр хаары сиидэлииллэр уонна сарсыарда туран туох суол хаалбытын көрөллөр. Оҕо төрүөх буоллаҕына – оҕо атаҕын суола, аттаныах буоллаххына – ат суола, ынахтаныах буоллаххына – ынах суола көстөрө үһү, онтон сотору өлөр киһиэхэ көхсүн суола көстөр. Итини барытын сүллүкүүттэр уруһуйдууллар үһү.
Аһаҕас эттээх ичээн дьон таҥхалыырга эрдэттэн бэлэмнэнэллэрэ: сэттэ күн тухары суумматтар, кими да кытта кэпсэппэттэр, анньыыны-хараны оҥорботтор. Больдоҕо туолбутун кэннэ түүн саамай барыылаах-кэлиилээх суолга тиийэр. Чугаһаан баран кэннинэн хааман кэлэн чохчойон олорунар. Кини кириэһэ, харысхала, быһаҕа, хатата суох буолуохтаах. Хайата эмэ баар буоллаҕына – киниэхэ туох да иһиллиэ суоҕа үһү. Бу олорон, дьэ, сүллүкүүттэр тугу кэпсииллэрин истэр уонна ол кэпсээнин таҥха кэмэ бүппүтүн эрэ кэннэ кэпсиэхтээҕэ үһү.
Сүллүкүүн дойдутугар сылдьыбыт эмээхсин туһунан саха үһүйээнэ баар. Ол маннык буолбута үһү. Олох былыр таҥха саҕана биир аатырбыт оҕо көтөҕөөччү эмээхсин хотон кэннигэр киирэн тахса олорбут. Бу кэмҥэ арҕаа диэкиттэн сыарҕалаах аттаах кыччыгый уҥуохтаах эдэр киһи тиийэн кэлбит. Кини балык хатырыгын курдук өҥнөөх саҕынньахтааҕа үһү. Эдэр киһи эмээхсиҥҥэ супту хааман кэлбит уонна көтөҕөн ылан сыарҕатыгар бырахпыт да айанната турбут. Эмээхсин өйдөммүтэ үдүө-бадыа халлааннаах дойдуга сылдьара үһү. Кинини аҕалбыт тойон киһи дьиэтин аттыгар тохтообут уонна эппит: “Мин эйигин ааттаах оҕо көтөҕөөччү буоларгын истэн аҕаллым. Мин кэргэним олус эрэйдэнэн быыһанааччы, үчүгэйдик төрөттөххүнэ дьиэҕэр төптөрү таһаарыаҕым”. Эмээхсин түргэн үлүгэрдик дьиэҕэ киирбитэ – хаҥас өттүгэр дьахтар төрөөрү муҥнана сытара үһү. Оҕо көтөҕөөччү ону тута ылсан, этэҥҥэ оҕоломмут. Онтон хас эмэ хоммут кинилэргэ. Олус үчүгэйдик аһаталлара үһү. Эмиэ дьон курдук хотонноругар сүөһүлээхтэр, ыттаахтар-кустаахтар эбит. Кыыллара-сүөллэрэ барыта уу долгунун курдук күөхтүҥү өҥнөөхтөрө үһү. Алта хонугунан дьиэлээх тойон суоҕар ойоҕо эппит: “Төннөр кэмиҥ тирээн кэллэ. Кэргэним эйиэхэ харчы бөҕөтө биэриэҕэ. Ону ылаайаҕын. Ол оннугар бөхтө-сыыста, лыбыктата көрдөөр. Онтуҥ, дойдугар таҕыстаххына, харчы буолуоҕа”, – диэбит. Сарсыныгар дьиэлээх тойон эмээхсиҥҥэ эппит: “Хайа, эмээхсин, бүгүн эйигин дойдугар таһаарыам, биһиги уу түгэҕэр олохтоох сүллүкүүттэр буолабыт, эйигин улахан кыһалҕа кыһарыйан аҕалбытым”. Онон, көмөҥ иһин, биир көтөх кумаахы харчы биэрэбин диэбит уонна эбии хатырык курдук көрүҥнээх сон биэрбит. Онуоха эмээхсин харчыны ылбатах, “мин киргэ-хоххо үөскээбит киһибин, миэхэ бөхтө-сыыста биэр” диэбит. Сүллүкүүн эппит:”Үөһээ таҕыстыҥ да мантыҥ харчыга кубулуйуоҕа, ону сэттэ күн иһигэр туттан бүтэриэхтээххит. Бүтэрбэтигит даҕаны сэттэ күнүнэн мантыҥ төптөрү бөх-сыыс буолан хаалыа”.
Эмээхсин таһырдьа тахсан сыарҕаҕа олороотун кытта, төптөрү хотонун кэннигэр баар буола түспүт. Кини харчытын сонун тэллэҕинэн туппутунан киирэн кэлбит. Сэттэ күнү быһа бу харчыны тутта сатаабыттар да кыайбатахтар, онон хаалбыт харчылара бөххө-сыыска кубулуйбут. Ол да үрдүнэн сүрдээх элбэх харчыны туттубуттар. Онтон ыла баайдык, сэниэтик олорбуттар. Хас да сыл буолан баран эмээхсин билэр дьонугар урууга барбыт. Онно дьон быыһыгар били сүллүкүүн сылдьарын көрбүт. Арай биир да киһи кинини көрбөт да, сэрэйбэт да эбит. Эмээхсин сүллүкүүнү манаабыт. Дьиэттэн тахсыбытыгар кэнниттэн батыһан тахсан эппит: “Эн миигин билбэтиҥ дуо? Билсэр курдук этибит”. Онуоха сүллүкүүн соһуйбут уонна ыйыппыт: “Эн миигин хайа хараххынан көрдүҥ?”. Онтон тарбаҕар силлээн баран эмээхсин хаҥас халтаһатын баттаабыт. Онуоха эмээхсин хаҥас хараҕынан көрбөт буолан хаалбыт. Онтон ыла сүллүкүүн диэни көрбөтөҕө, билбэтэҕэ үһү.
Онон саха сүллүкүүнэ нуучча “шиликунуттан” балайда да уратылаах эбит. Нууччаҕа “шиликун” наар куһаҕаны эрэ оҥорор, мөкү өрүттээх буолан көстөр. Оттон сүллүкүүн киһиэхэ анаан куһаҕаны оҥоро сылдьыбат, арай сыыстаххына “илдьэ барыан сөп”. Кини киһи курдук көрүҥнээх уонна уу анныгар эмиэ киһи курдук дьиэлэнэн-уоттанан олорор. Онтон “шуликун” наһаа киһиэхэ майгыннаабат, ордук абааһытыҥы көрүҥнээх, сороҕор туйахтаах да буолара үһү. Саамай уратыта – сүллүкүүн инникини билгэлиир кыахтаах, “шуликун” оннук гыммат.
Бу мантан көстөрүнэн, саха нуучча “шиликунун” бэйэтин омугун уратытыгар, өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһиннэрэн “сүллүкүүҥҥэ” итэҕэйэр буолбут эбит. Бу курдук култууралар хардарыта дьайсыылара хаһан баҕарар баар суол.
Борисов Б.Б.
Тирэх литература:
- Кулаковский А.Е. Научные труды. – Якутск, 1979.
- Серошевсикй В.Л. Якуты. – М., 1993.
- https://sibshaman.forum2x2.ru/t2311-topic аан ситимтэн
- https://monbook.ru/monsters/shilikun аан ситимтэн