Уус Алдан улууһун Суотту нэһилиэгэр олорбут поэтесса, чабырҕахсыт, фольклорист, норуот былыргытын билээччи, этнопедагог Екатерина Местникова-Бурцева 1936 с. балаҕан ыйын 18 күнүгэр Хоро нэһилиэгэр төрөөбүтэ.
Чабырҕахтартан, хоһооннортон саҕалаан олоҕун биир сүдү айымньытын суруйбута. Бу «Үрдүк айыылартан көрдөһүү» диэн алгыс-айымньыта буолар. Айымньы ааптар олус диэн соһуйар, өмүттэр да диэххэ сөп, тылларынан саҕаланар «Һуо, хотуйдар! Һуо, нохойдоор! Бу тугуй?». Екатерина Константиновна олус кыһамньылаах киһи аймаһыйан олоххо буола турар быһыыны-майгыны ис сүрэҕиттэн дириҥник хоһуйбута. Норуот уус-уран айымньытын баһылаабыт ураты дьоҕурдаах киһи олоххо көрүүтүн, айар ньыматын туһунан ааҕаргытыгар ыҥырабыт.
Кини аҕатын Саха сиригэр биллэр ааттаах-суоллаах Уус Алдан олоҥхоһута Көстөкүүн Буурсап туһунан сэһэргиирин элбэхтик истибитим уонна сахабыт норуотун былыргытын, уруккутун эҥсэн билээччи, тылын-өһүн сүмэтин иҥэринэ сылдьааччы буоларынан маннык эппитэ оруннаах: «Ситиччэтигэр, үс саханы үксэтэргэ айыллыбыт, түөрт саханы төлкөлүүргэ анаммыт, урааҥхай ууһун ууһатарга уураахтаммыт үрүҥ халлаан үрдүгэр олохтоох Үрдүк Айыыларбытыттан, иэрийэ күлбүтүнэн тахсар итии күммүт иэримэ дьиэтин диэки – илин диэки хайыһан туран ис-испититтэн итийэн-кутуйан үҥэн-сүктэн көрдөһөн көрүөххэйиҥ».
Кэтириинэм барахсан өрүү доруобуйата мөлтөһүөр да буоллар, эгэлгэ тэрээһинтэн туора турбат буолара уонна өссө этээччи ээ, төһө баҕар ыраах массыынанан айанныам этэ диэн. Ол туоһутунан Екатерина Константиновна 1989 сыллаахха “Варвара Потапова көмүс күһүнүгэр” оччотооҕу эдэр поэтессалары кытта делегацияҕа киирсэн Ньурбаҕа тиийэ сылдьыбыттааҕа. Бу тэрээһиҥҥэ аналлаах альбомнааҕын олус кичэллээхтик уурара. Онно биллиилээх поэтесса, суруйааччы буолбут кыргыттар Саргылана Гольдерова-Саргы Куо, Наталья Михалева-Сайа, Раиса Былбанаева, Александра Константинова –Дархаана, Ирина Харайданова-Сэгэлдьийэ Чээлэй, Александра Григорьева-Сандаарыйа, Анна Варламова-Айысхаана, Ольга Захарова о.д.а. уонна биллиилээх поэт, суруналыыс Николай Иванович Харитонов-Чуор, суруйааччы Прокопий Чуукаар о.д.а. биһиги Кэтириинэбитигэр махтал, баҕа санаалара ырылыччы сурулла сылдьар.
Кини ураты дьиктитик сири-дойдуну ылынара, сир-халлаан хайысхаларын ыйдаҥардара, олус элбэҕи ааҕара. Дьиэтигэр элбэхтэ сылдьан, төһө да сааспынан букатын оҕотук буолларбын, олус тапсан бодоруһарбыт, үүттээх хойуу чэй иһэ-иһэ сэһэргэһэрбитин өрүү санаан аһарабын. Дьиэтээҕи бырааһынньыгар эдэр дьүөгэлэрин миигин уонна ыаллыы олорор Екатерина Михайловна Аммосованы өрүү ыҥыран күө-дьаа кэпсэтэрбит. Кини дьон туһунан биирдэ да мөкүнү, бөрүкүтэ суоҕу саҥарбат буолара. Өрүү хайдах эрэ харысхаллаахтык өбүгэлии моһуонунан ханарытан этэрин, толкуйдуу түһэн баран оргууй тугу эмэ оруннааҕы этэрин өйдүүбүн. Ол бэйэтэ төһө эрэ муҥатыйан, тэһииркээн маннык тыллары айымньытын нөҥүө төһө эрэ долгуйан ыһыгыннаҕа дии саныыбын «Илин халлаан улаҕатын аннараа өттүгэр иитэ-саҕата суох элбээн үөскээбит араас омуктар сирдэрэ кыараан биһиги дойдубут киэҥ дуолугар харахтара хатанан, иҥсэлэрэ көбөн, сирбитин-уоппутун былдьаан ылаары идэмэрдээх санааланан, дьүһүн кубулунан киирэр күннэригэр, бука диэн, бука диэн киллэртиир эрэ буолаайыккыт!».
Кэтириинэ айылҕаҕа сылдьарын олус да сөбүлүүрэ! Айылҕа уһуктуута, бэс ыйыгар хайаан да чугас дьүөгэлэрин, Анастасия Васильевна Оконешникованы, Клавдия Васильевна Абрамованы, Елизавета Гаврильевна Кривогорницынаны, Тамара Семеновна Тимофееваны о.д.а. түмэн, эрдэттэн оҥостон, анаан-минээн арыылаах алаадьы астанан сири-дойдуну аһата, салама ыйыы тахсар буолара. Күн тахсыытын хайаан да көрсөрө. Бу ураты кэрэ көстүүнү хоһоонноругар хоһуйара уонна миэхэ өрүү сэһэргиирэ. Айылҕаҕа чугас буолуу, өрүү көрдөһө сылдьыы диэн баарын маҥнай киниттэн билбитим. Ол эрээри оччолорго эдэр буолан соччо толкуйдаан ылыммат эбиппин быһыыта. Кэлин хас күн-дьыл Кэтириинэтэ суох ааспытын кэннэ, дьэ, долоҕойбор киллэрэн дууһалыын ылыммытым Ийэ айылҕа диэн сүдү күүс баарын.
Хайдахтаах курдук ис дууһа иэйиитинэн өбүгэлии тыынынан эҥсэн этииний бу «Аламай күнүм алаарыччы көрбүтүнэн сынньана киирэр дьэҥкир таас ураһатын диэки — арҕаа диэки хайыһан туран үҥэр Үрдүк Айыыларбытыттан үҥэн-сүктэн көрдөһөн көрүөххэйиҥ. Арҕаа халлаан улаҕатын аннараа өттүгэр олохтоох аһара байбыт араас омуктар байбыт баайдарыгар баҕалара хаммакка Сахабыт сирин хостонор баайыгар сурах хоту суудайан, суллумардара көбөн, суйдуур-суоһарар санаалаах киирэр күннэригэр бука диэн, бука диэн, киллэртиир эрэ буолаайыккыт. Күлүмүрдэс күммүт күөгэйэ устар, күөлэһийэ оонньуур көҕөрүмтүйэн көстөр күндү таас тэлгэһэтин диэки — соҕуруу диэки хайыһан туран үҥэр Үрдүк Айыыларбытыттан үҥэн-сүктэн көрдөһөн көрүөххэйиҥ. Соҕуруу халлаан улаҕатын аннараа өттүгэр аата-ахса суох айдааны тарпыт атын омуктар аар тайҕабытыгар аһара ымсыыран, хааннара хамсаан, аҥардастыы-айбардыыр-апчарыйар санаалаах киирэр күннэригэр, бука диэн, бука диэн киллэртиир эрэ буолаайыккыт! Халыҥ мууһа халҕаһалыы анньыллыбыт, болгуо мууһа модьоҕолуу үүммүт, хаҕыс эҥэрдээх, хабараан тыыннаах, ууллары билбэтэх муус байҕал диэки — хоту диэки хайыһан туран үҥэр Үрдүк Айыыларбытыттан үҥэн-сүктэн көрдөһөн көрүөххэйиҥ! Хоту халлаан улаҕатын аннараа өттүгэр көлөһүннэрин тохпокко көҥүл-босхо көччүйэн үөскээбит араас омуктар күндү түүлээхпитигэр оботторо түһэн, солбоҥноро күүһүрэн, көҥүллэрин өттөйөн күөмчүлүүр-күөнтүүр санаалаах киирэр күннэригэр, бука диэн, бука диэн, киллэртиир эрэ буолаайыккыт! Иитиллэн, аһаан-сиэн олорор бэйэлээх бэйэбит сирбит-уоппут иччититтэн — толуу хотун дьахтартан, самаан сайыны көрсө ыһыах ыһар ытык сирбит диэки — хатыҥ арыыбыт диэки хайыһан туран үҥэн-сүктэн көрдөһөн көрүөххэйиҥ». Хайдахтаах курдук өбүгэ дириҥ тыынынан тыыннаммыт, норуот үтүө үгэстэрин баайынан үүйүллүбүт строкаларый! Эчикийэ даҕаны тыл ууһа, тыл баайа, тыл барҕата, тыл эҥсилгэнэ барыта этиллэр.
Суоттубутутугар ыһыахтыыр сирбит дьиҥ-чахчы Айыылар түһэн ааһар айылҕа барахсан нарылаан-намчылаан оҥорбут хатыҥ чараҥа, хатыҥ алара баар. Бу сири Кэтириинэ анаан-минээн маанылыыра эбээт! Кинини айылҕаттан ананан төрөөбүт Сир Ийэбит бэриниилээх эколога диэххэ сөп. Кини эрэ маннык тыллары этэр кыахтааҕа «Устан ааспыт уонунан сыллар усталаах-туораларыгар, харахпыт бүрүллэн, кулгаахпыт бүөлэнэн, төһөлөөх эрэ сирбитин-уоппутун алдьаттыбыт-кээһэттибит, бөҕүнэн толордубут буолла. Сир-Дойду Иччитэ барахсан, төһөлөөх эрэ биһигиттэн кэлэйдиҥ, хоргуттуҥ, хомойдуҥ буолла. Ууга түспүт киһи оттон тардыһар дииллэринии күөн күөрэйээри, хаан хаарыйаары гыммытыгар, киһи эрэ буоллар, харахпыт аһыллан, кулгаахпыт тобуллан, эн бааргын дьэ өйдөөн, эн толуу бэйэҕэр, үс бараа күлүккэр үҥэн-сүктэн көрдөһөн эрэбит».
Екатерина Константиновна Местникованы алын сүһүөх кылаас учуутала, ытыктанар педагог Екатерина Ивановна Попова өрүү «норуот педагога» диэн ааттыырын оҕо эрдэхпиттэн өйдөөн хаалбыппын. Кэлин үлэбинэн Үөһээ Бүлүүгэ баар Чиряевтар этнопедагогикаларын музейыгар сылдьан Кэтириинэм туһунан кыра стенд баарын көрөөт тута ону санаан ылбыттааҕым. Быйыл ол музей үлэһитэ Раиса Алексеевна Васильевалыын суруйсан, билсэн Е.К.Местникова туһунан матырыйаалы оҕолоро саҥардан ыытыахтара диэн эрэллээхпин.
Кэтириинэ Көстөкүүнэбинэ олоҕун аргыһа тутааччы идэлээх Владимир Семеновичтыын оҕолоро Семен, Марианна, Владимир — холобурга сылдьар, оскуола киэн туттар выпускниктара. Учуутал идэлээх Марианна Владимировна биһиги Васильевтар аймахха мааны кийиит, саҥас. Кини биология, химия учуутала, СӨ үөрэҕириитин туйгуна. Улахан уол Семен Владимирович Местников физико-математическай наука кандидата, кыра уол Владимир Семенович техническай наука кандидата, тутааччы-инженер. Оҕолоро бары шахматистар. Бары туспа оҕолоох-уруулаах, сиэннээх сайдам ыал дьоннор.
Оҕолорун туһугар, инники кэскиллээх олох туһугар хайа ийэ сүрэҕэ аймаһыйбат буолуой!? Кэтириинэ бу Орто туруу дойдуга ыал буолан ийэ буолуу дьолун билбитин олус сыаналыыра. Онон даҕаны сүрэҕин-быарын тыыттара маннык тыллары айымньытыгар эттэҕэ «Хайыаҥ баарай, быстыаҥ дуу, ойдуоҥ дуу, араҥаччылыырга анаммыт араҥаччылаан көр, көрөргө-истэргэ анаммыт көрө-истэ тур. Оҕолорбут тустарыгар, киэр хайыспыт бэйэҥ бэттэх диэки хайыс, кыыһырбыккын кыларыт, уордайбыккын уҕарыт, уохта хараа, намыраа!». Дьэ бу буолар эбээт, көмүс ийэ барахсан оҕо туһугар кыһаллыыта, долгуйуута…
Олох диэн уустук, олоххо киһи арааһы көрсөр, арааһы саныыр буоллаҕа. Кэтириинэ кинигэ арааһын булан ааҕааччы. Онуоха биирдэ киһи кармата туолуутун туһунан кэпсээннээх миигин тоһуйда. Киһи дууһатын бөлөһүөктэр чороон иһит курдук көрөллөр эбит, ол чороон киһи-киһи аайы араастаан туолар эбит дии олороро харахпар көстөр. Бука арааһа онтон маннык тыллар төрөөн таҕыстахтара буолуо «Тугу кистиэхпит баарай, айылҕаттан айыллан баран, айылҕа илиитин иһигэр сылдьан, айылҕаны бэйэтин тэһиинниэхпит диэччилэргэ кырдьык оннук диэн, күүс-көмө буолбуппут баара. Сиртэн-буортан аһаан-сиэн олорон сир анныттан тахсар аҕыныаҕынан аһаан-сиэн олоруохпут диэччилэргэ, онтон асаһаары, илии-атах буолбуппут баара».
Көстөкүүнэбинэ өрүү ыраас ымыылаах ыралаах, сырдык чаҕылхай санаалаах буолааччы. Кини оннооҕор бу күн сириттэн арахсыбыт да кэмигэр дьиэтин ис эйгэтэ уларыйбатаҕа… Оннук чэпчэки дууһалаах киһи этэ. Кини дьоҥҥо-сэргэҕэ, ордук чуолаан ыччакка тиэрдиэн баҕарар баҕата бу строкалартан ырылыччы көстөр. Көнөр суолга, көнө суолга үктэнэр — хаһан даҕаны хойут буолбатах диир эбээт «Өрүһүнэр быатыгар, Үрдүк Айыыларбыт көмөлөрүнэн, халбас үйэ хаҥыл сылгытын халыан сыарҕатыттан төкүнүйэн түстүбүт, Сир-Ийэбит ситимин таба тайанныбыт. Барар сирбит баҕана үүтэ, кэлэр сирбит кэлии үүтэ буолбатын туһугар — үүт-аан бүөлэммэтин туһугар таба тайаннахпыт буоллун! «. Бу күүстээх тылларга норуоппут муудараһа ырылыччы көстөр.
Екатерина Константиновна иккис дойду оҥостон олох дьолун булбут Суоттутугар республикаҕа сураҕырбыт «Утаһын» чабырҕахсыттар бөлөхтөрүн тэрийбитэ. Бу бөлөххө учууталлар Наталия Гаврильевна Семенова, Роза Ивановна Татаринова, Марианна Трофимовна Сивцева, Любовь Васильевна Николаева, култуура үлэһиттэрэ Мария Новгородова, Раиса Черкашина сүрүн састаап буолан билигин даҕаны сахалыы чабырҕах Суотту сиригэр эрэ буолбакка бүттүүн өрөспүүбүлүкэҕэ чугдаарыйа турдаҕа. Екатерина Константиновна чабырҕахтыырын Францияттан фольклорист кэлэн диискэҕэ үйэтитэн турардаах. Ол ааҕыыларын кэлин саха телевидениетигэр уонна араадьыйатыгар суруналыыстар үйэтитэн тураллар. Эдэр дьонтон Егор Прокопьевич Портнягин, Александра Романовна Пермякова тус баҕаларынан чабырҕах дьарыгар сылдьаллара. Е.К.Местникова кэс тылын толорон учуутал Аксиния Ивановна Копырина утаһыннар бөлөхтөрүн ситэрэн үүнэр көлүөнэни чабырҕахха уһуйар үлэтэ хайҕаллаах. Екатерина Местникова бастакы кинигэтин ааспыт үйэ 90-с сылларыгар “Кэллим кэпсээри” диэни Наталия Гаврильевна Семенова хомуйан таһаартарбыта олус сонун, үтүө сурах этэ. Онтон мин “Сахалыы саҥарар буоллахха…” диэн икки чаастаах кинигэни уонна “Ымыы симэхтэрэ” диэн ахтыы-кинигэни хомуйан таһаартарбытым бу күндү киһибэр ытык тапталым, билиниим буолар.
2021 сыллаахха ийэлэрин 85 сааһынан оҕолоро “Сахалыы саҥарар буоллахха…” диэн ааты сөргүтэн айымньыларын бииргэ холбоон улахан кинигэни таһаартаран ааҕааччыны үөртүлэр. “Сахалыы саҥарар буоллахха…” диэн үбүлүөйдээх киэһэтинэн бүтүн нэһилиэгинэн турунан олус да истиҥ, сахалыы сайаҕас тыыннаах биэчэр ыыппыппытыгар Кэтириинэ олус да үөрбүтэ. Үтүөкэннээх киһини Екатерина Константиновнаны кытта бастакы көрсүһүүбүн, билсиһиибин ытык-мааны учууталым Раиса Реасовна Кулаковская оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпына бэлэхтээбитин олох умнубаппын. Биир дьиктитэ баара, дьиҥэ оҕолор бары да күннэтэ оскуолаҕа көрөр киһибит, минньигэс астаах буфетчица уонна кыраҕы харабыл Екатерина Константиновна Местникова, суруйааччы эбитэ. Умсугуйан да истибитим сүрдээх намыын эрээри, хас биирдии тыла чуолкай, ис-иһигэр киирдэххэ күүстээх өбүгэлии эҥсилгэн иһиллэр куолаһы, эҥин дьиктитик кутуллар сахам абылаҥнаах тылын кэрэтин. Оччолорго Суотту орто оскуолатыгар «Сыккыс» диэн литературнай түмсүүнү Раиса Реасовна үлэлэтэрэ. Бу түмсүү иһинэн сахабыт норуотун улууканнаах дьонун Георгий Прокопьевич Башарины, Сардана Платоновна Ойуунускайаны, Владимир Михайлович Новиков-Күннүк Уурастыырабы, Дмитрий Кононович Сивцев-Суорун Омоллоону, Рафаэль Дмитриевич Баҕатаайыскайы, Реас Алексеевич Кулаковскайы, Гаврил Гаврильевич Колесовы о.д.а. сүдү дьону кытта бастакынан көрсүһүннэрбитэ, биир салгынынан тыыннаран кинилэр сахалыы этигэн тылларын сүмэтин умнуллубат гына дууһабытыгар иҥэрбитэ.
Оччолорго «Түһүлгэ» диэн авторскай телевизионнай биэриилээх Суотту народнай театрын, кэлин “Хотугу сулус” Оҕо телерадиоакадемиятын төрүттээбит учууталым режиссер идэлээх Татьяна Афанасьевна Гоголева төгүрүк остуол тула олордон Кэтириинэбит туһунан биэрии ыыппытын субу харахпар көрөбүн. Аны республикаҕа ыытыллар «Аман өс» күрэхтэрин, Итэҕэл конференцияларын Кэтириинэ олох көтүппэт этэ, хайаан да эрдэттэн бэлэмнэнэн кыттара. Онтон олох иккистээн тыллыбыттыы олус үөрэн кэлэрэ. Хаһыаттарга бэчээттэнэрэ, суруйааччылары кытта ыкса сибээһи тутара. Ордук норуодунай поэт Иван Васильевич Мигалкины кытта ыкса билсэрэ. Бэйэтэ олох үөрэҕэ суох киһи да буоллар баар баара өтөн суруйуунан 1980 сылтан холонон барбыта. Кырачаан оҕолору чабырҕаҕар уонна саха имигэс тылын сөпкө туһанарга уһуйара. Дария Иосифовна Винокурова, Екатерина Николаевна Гоголева салайар кэмнэригэр уһуйаан иитээччилэрэ Е.К.Местникованы араас тэрээһиннэргэ ыҥыран элбэхтэ оҕолордуун саха имигэс тылын абылаҥар уһуйтаран алтыһыннараллара.
Алгыс-айымньыны үрдүк таһымнаахтык В.П.Свинобоев аатынан Суотту народнай театрын артыыһа Дария Иосифовна Винокурова ис-иьиттэн иэйэн-куойан туран көрөөччүгэ, истээччигэ тиийэр гына ааҕара. Кини хас да хоһоонугар олохтоох мелодист Виктор Петрович Портнягин мелодия айан бэртээхэй ырыалар ылланаллар. Ол ырыалартан Суотту нэһилиэгин гимнин кэриэтэ буолбут “Суотту – дьоллоох да дойду” диэн ырыата аан дойдутааҕы куонкурус лауреата “Иэйии” вокальнай ансамбль толоруутугар бүтүн Россияны уҥуордаан аан дойдуга тахсан турар. Бу ансамбль кыттыылаахтара Суотту нэһилиэгин кэрэ куоластаах ырыаһыт кыргыттара – Мария Новгородова, Валентина Бубякина, Раиса Черкашина, Елизавета Портнягина, Валентина, Светлана Ивановалар, Зоя Парникова, Аксиния Копырина, Светлана Захарова о.д.а. дууһаларын иэйиитинэн кынаттанан ыраахха диэри кынаттана көтөр. Нэһилиэк бастыҥ ырыаһыттара Нина Романовна уонна Данил Данилович Максимовтар, Зоя Терентьевна Парникова «Ырыаһыкка», «Күн тахсыыта» ырыалары толороллоро. Эрдэ ааттаабыт дьоммуттан ураты Екатерина Константиновна Суотту нэһилиэгин ураты талааннаах дьонун Мария Иннокентьевна Степанованы, Данил Константинович Кычкины, Афанасий Михайлович Охлопковы, Иннокентий Иннокентьевич Киренскайы, Вера Афанасьевна Абрамованы, Гавриил Гаврильевич Мигалкины о.д.а. кытта бииргэ алтыһан эн-мин дэсиһэн аастаҕа.
Үбүлүөйдээх сылыгар Екатерина Местникова кинигэтэ таҕыста, кини туһунан Тэтим радиоҕа биэриини биллиилээх суруналыыс Альбина Тарабукина звукорежиссерынаан Мария Новгородовалыын таһаардылар. Билигин кини киһиэхэ киирэр араас туруктар диэн уйулҕа үөрэҕэр сыһыаннаах суруйууларын радио-суруналыыс Татьяна Степанова үөрэтэ сылдьар, табылыннаҕына эмиэ бэртээхэй биэрии цикла радио долгунун нөҥүө хас биирдии истээччигэ тиийиэ дии саныыбын. «Кэрэ кэпсээн» телевизионнай биэриигэ ыытааччы Лена Керемясова, редактор Саргылана Лебедева, режиссер Нина Бердыева үйэтиппиттэрэ.
Сахалыы сиэринэн үтүө үгэһи өрө тутарга, Айыыларга чугас буоларга, төрөөбүт дойдуну ис сүрэхтэн таптыырга өбүгэ Алгыһын нөҥүө ыҥырар эбээт Кэрэ Киһи Кэтириинэ! Кини үүнэр көлүөнэҕэ анаабыт айгыр алгыстаах тыллара — тиийдиннэр: «Инникитин ийэ куппут иитиллэрин туһугар, сири-дойдуну, оту-маһы, кыылы-сүөлү, көтөрү-сүүрэри, ууну-тыаны харыстыыр үтүө үгэстэрбитигэр төннөрбүтүгэр, сиэри-туому тутуһарбытыгар өйбүтүгэр өйдө уга, санаабытыгар санаата салгыы, күүспүтүгэр күүстэ эбэ тур диэн, Эн диэки умса нөрүйэн туран өтөр-наар көрдөспөтөх көрдөһүүбүтүн көрдөстөхпүт буоллун!!!’ Бу курдук этэн-тыынан хаалларбыта — норуот талааннааҕа, поэтесса, чабырҕахсыт, Суотту нэһилиэгин ытыктанар олохтооҕо Екатерина Константиновна Местникова.
Суотту нэһилиэгин аныгылыы тииптээх модельнай библиотекатыгар биэрии устарбар сылдьан Е.К.Местникова туһунан сэргэх стенд турарын көрөн олус үөрбүтүм. Бу библиотекаҕа олохтоох поэтесса, чабырҕахсыт, фольклорист, этнопедагог Екатерина Константиновна Местникова чаҕылхай аата үйэ-саас иҥэриллэрэ буоллар диэн кини доҕотторо ис сүрэхтэн баҕарабыт. Бу этиибин төрөөбүт-үөскээбит Суоттум нэһилиэгин олохтоох Дьаһалта уонна депутаттар сэбиэттэрэ өйдөөн өйүүрэ буоллар сүдү биир дойдулаахтарбыт Сергей Степанович Васильев-Борогонскай курдук, Петр Аммосович Охлопков-Наара Суох курдук, ааттара-суоллара ааттанар уутуйан үөскээбит 21 олоҥхоһуттарбыт курдук дьон-норуот кэрэ кэпсэлигэр киирбит айан-тутан ааспыт, чахчы да норуот кыыһа – Кэтириис дэппит, Екатерина Константиновна Местниковабыт аата үйэлэргэ ааттана, дьоһуннук ыччат дьоҥҥо ыҥырар суолдьут буола туруо этэ.
Дэлэҕэ да хорутуулаах санааны саҕар «Ыал — ийэтинэн» диэн кинигэтигэр Михаил Спиридонович Иванов-Багдарыын Сүлбэ маннык суруйуо дуо «Уус-Алдан Суоттутугар олорор, былыргы олоҕу, үгэстэри үчүгэйдик билэр уонна ыпсаран онтун кэпсиир, айылҕаттан айдарыылаах киһи Екатерина Местникова…санаатын хас биирдиибит болҕомтолоохтук ааҕара уонна халбаҥнаабаттык тутуһара буоллар, быһыыбыт-майгыбыт, ол аата олохпут бүтүннүүтэ даҕаны биллэ-көстө тупсуох этэ». Бу кылгас суруйууга сылдьар эбээт норуоппут дириҥ муудараһа, сахалыы тылбыт илгэтэ, соргулаах олохпут кэрэһитэ. Екатерина Константиновна Местникова сомоҕо домохтору хомуйан тылдьыт оҥорорго холоммута, бу туһунан Төрүт омуктар оскуолаларын чинчийэр институт научнай үлэһитэ Н.М.Борисова сэтинньи 20 күнүгэр 1995 сыллаахха бу курдук сыанабыл биэрбиттээҕэ «…автор тыл биир уһулуччу суолталаах баайын, сомоҕо домоҕу, хомуйан тылдьыт оҥорорго холонуута бэрт уустук, ол гынан баран олус наадалаах. Маннык үлэ автор өр сыллаах кэтээн көрүүтүн, үлэтин түмүгэ буолара саарбаҕа суох. Маны тэҥэ автор урут тылдьыкка киирбэтэх сомоҕо домохтору булан киллэрбитэ биһирэбиллээх». Холобурга ылан көрдөххө, маннык сомоҕо домохтор бааллара сахабыт тыла муҥура суох баайын, дириҥин туоһулууллар “көнньүөрбүт дииргэ: муос хоҥоруута дьуххарбыт”, “умнуган дииргэ:өйүн салаппыт ”, “иллэҥ буоллахха:муҥур ханнынан буору хаһар” о.д.а. Холобур, аҥарадас биир көстүүгэ тоҕус тэҥнэбили булан киллэрбит «кэһэтиэ дииргэ:үөскүн тардыа, тыыҥҥын иһиллиэ, сөпкүн көрүө, көнньүөскүн көннөрүө, норгун ноордуо, кулгааххын сымнатыа, оҥочолоох оҥоруугун оҥоруо, тос-мааскаҕын биэриэ, хойоххун хостуо». Бу барыта Кэтириинэ 1984-1986 с.с. үлэлээбит үлэтэ буолар уонна анаан-минээн суруйан хаалларар «Туох да диэбит иһин, бу тыллары билбэт, кинилэри сатаан туһаммат буоллахха төрөөбүт тылбыт дьадайыа турдаҕа». Өссө биир холобуру ыллахха, Төрүт омуктар оскуолаларын чинчийэр институт научнай үлэһитэ С.С.Семенова сэтинньи 25 күнүгэр 1995 сыллаахха маннык сыанабылы биэрэн турардаах «…Екатерина Константиновна үлэтэ саха тылын уруогар туһанарга, үөрэнээччи тылын-өһүн байытарга улахан туһалаах пособие буолуо диэн эрэнэбин». Е.К.Местникова киһи көрөр көрүүтүгэр туттуллар тыллары булан наардаабыт: килээр-мэлээр, үөргэс-дьүөргэс, оҥой-соҥой, оодьу-һоодьу, тиэр-маар, оҥоот-чоҥоот, нөҥүө-маҥаа, өгүрүк-төгүрүк, эбэтэр ыһыллаҕас диир тыллары маннык солбуйуохха сөп диир: иһиэл-таһаал, идиэл-ходоол, күөрэ-лаҥкы, күөдэл-наадал, үөдэн-таһаан, ньуора-ньаара, иҥкэл-таҥхал. Аны бу тылларын олус табан биһиги Кэтириинэбит айар үлэтигэр туттара, холобур:
“Им балайга быт
Симэргэ,
Ытыс таһынар
Хараҥаҕа,
Ардаахтахха,
Сиппэрэҥҥэ,
Суол устун,
Сыһыы устун,
Дьиэм диэки
Тимис-тимис,
Ньимис-ньимис,
Күөрэс-күөрэс,
Эгдэх-эгдэх,
Өндөх-өндөх,
Оҥхой-иҥкэй,
Оллур-боллур,
Оллороот-боллороот,
Тоҕо элбэҕэй,
Хантан кээлтэй,
Күнүс суоҕа,
Баран иһэбин –
Баран иһэбин.
Һок,һок?” (“Хараҥаҕа” диэн чабырҕаҕыттан), эбэтэр,
«Ирим-дьирим
Биэрэс тэбэн,
Дьиэрэҥ ойон,
Сайа көтөн,
Курдат киирэн,
Ыраас салгын,
Чэбдик салгын,
Сааскы салгын,
Дьэҥкэһийдэ,
Тырымнаата,
Дьиримнээтэ,
Чаҕылыйда,
Мичилийдэ,
Дьэрэлийдэ,
Дьикти буолла,
Дорҕоон буолла» (“Салгын түстэ” чабырҕаҕыттан).
Екатерина Местникова «Киһиэхэ киирэр араас туруктар» диэн эмиэ дьикти үлэлээх, маны ааҕааччытыгар этэр «…наҕылыччы, сынньана таарыйа…суруйуубун аах эрэ. .. чахчы маннык диэн билбит туруктарым буолаллар», холобурдаан ыллахха киһиэхэ киирэр араас туруктартан эймэһийии, уйадыйыы, аймаһыйыы, саймаарыйыы, тэһииккээһин, туоххаһыйыы, дьаахханыы, сээбэҥнээһин, ытырыктатыы, кириргээһин, дьиксинии, кыраҕадыйыы. Балартан ордук, кыраҕадыыйыыны быһаарбытын суруйуубар кылгатан киллэрэ сатыам. Кыраҕадыйыы диэн сүрдээх уустук турук, биир тылынан киһи быһаара охсубат, маныаха бэйэни иһиллэнии уонна өбүгэлэртэн илдьэ кэлбит утумнааһыммыт оруоллаахтар диир:
1). Ким барыта кыраҕадыйар киһилээх буолар. Ол киһи барыта ытыктыыр киһититтэн кыраҕадыйаҕын (толло көрүү, куттана быһыытыйыы, сабардатыы, үчүгэйдик санааһын, бэйэҕиттэн үрдүктүк тутуу барыта тэҥҥэ буккуспуттара) диир.
2). Сорох киһини билбэт эрээри көрдө-көрөөт кыраҕадыйыаххын сөп диир (салла, чаҕыйа, куттана көрөҕүн).
3).Олохтон-дьаһахтан кыраҕадыйыы эмиэ баар диир (арыгы бүрүүкээһинэ, куһаҕан дьайыы, харчыга хараҥарыы, куһаҕан быһыы, оһол). Өссө биир дьиктини эмиэ суруйар, ол киһи ханнык турукка киирбитин атын киһи таһыттан көрөн тута билэр туруктара диэн суруйар: ньалаҕадыйыы, сылаанньыйыы, сыһааҕырыы, манньыйыы, ымманыйыы, эйэргээһин, эгди буолуу, эгэ-дьаҕа буолуу, ымааҕы, сыһыамах, ахсарыы. Бу туруктартан ымааҕы диэни маннык быһаарар «…Ымааҕы — ол аата чугас диэн… эйиигин ордук ымааҕылыыр…ол аата эйиэхэ ордук чугас диигин», эбэтэр «Сыһыамах – бэттэх соҕус, кэлин баҕар бэйэтигэр сыһыарыан да сөп диэҥҥэ туттуллар». Бу курдук, киһиэхэ сыһыаннааҕы Екатерина Константиновна өтөрдөөҕүттэн уйулҕаһыт курдук олус бэркэ, табан суруйара.
Суотту бастакы поэтессата, чаҕаан чабырҕахсыт, саха норуотун үтүө үгэстэрин, сиэдэрэй сиэрин-туомун, төрүт тылын-өһүн тарҕатааччы Екатерина Константиновна Местникова “Үрдук Айыылартан көрдөһүү” диэн алгыс-айымньыта билиҥҥи олоххо актуальноһа өссө күүһүрдэ, дириҥээтэ дии саныыбын. Маныаха, хоһоонноруттан талан-талан аҕыйах строканы киллэрэбин:
Биирдэ эмит,
Көрбүттээххиэн,
Киэҥ сиргэ
Күн тахсарын,
Биирдэ эмит,
Көрбүттээххиэн,
Сатаан-табан
Күн тахсарын…
Дьоллоох киһи
Табан көрөр…
Көрүс, табан,
Күн тахсарын («Күн тахсыыта» хоһоонуттан).
Кэрэ Киһи Кэтириис алгыһын ааҕыҥ, ырыҥалаан көрүҥ. Сир ийэҕэ сиэдэрэй сыһыаннаныаҕыҥ, ийэ айылҕаҕа харыстабыллаах буолуоҕуҥ, төрөөбүт норуокка тапталынан сыдьаайыаҕыҥ. Дом! Дом! Дом!!!
Саргылана Семеновна Лебедева,
СӨ үөрэҕириитин туйгуна,
«Саха» НКИК «Хотугу сулус» Академиятын эрэдээктэрэ