Хас биирдии омукка күндүтэ, баайа – тѳрѳѳбүт тѳрүт тыла буолар. Тѳрѳѳбүт тѳрүт тылын билбэт диэн омук суоҕун кэриэтэ. Тѳрѳѳбүт тыл ѳссѳ оскуола да, кинигэ да суох эрдэҕиттэн норуоту үѳрэтэн-такайан кэлбит уонна норуот баарын тухары иитэ-үѳрэтэ турар улуукан уһуйааччы буолар. Саха оҕото кыра эрдэҕиттэн тѳрүт тылынан саҥара үѳрэниэхтээх, сахалыы сиэринэн-туомунан, сахалыы тыынынан иитиллэн тахсыахтаах.
Бу кэнники кэмҥэ бары даҕаны ыйдары сахалыы ааттаабат буоллубут. Сорох оҕолор, оннооҕор улахан да дьон ыйдар ааттарын сахалыы билбэттэрэ диэххэ сөп. Күөх экранынан да буоллун, араас тэрээһиннэргэ да ый аатын нууччалыы этэллэрин, билиһиннэрэллэрин хомойо истэбин. Куйаар ситимэ, гаджет, ютуб күүскэ сайдан, оҕолору ытарчалыы ылан, тѳрѳѳбүт тылларынан саҥараллара сэдэхсийдэ. Ол оҕолорго эрэ буолбакка, тѳрѳппүттэргэ ордук кѳстѳр. Онон ыйдар сахалыы ааттарын, суолталарын туһунан суруйарга сананным.
Тохсунньу ый – Таҥха Хаан ыйа
Тохсунньу – сыл бастакы ыйа, кыһын оройо, тымныы өрөгөйө. Ый саҕаланыытыгар, үгэс курдук, күнү уһатардыы былытырар үгэстээх. Тохсунньуга тоҥсоҕой маһы торулатар, тураҕас сылгы күн уотугар туорайдыыр диэччилэр. Күнү-дьылы билгэлээччилэр тохсунньу ыйы от ыйыгар сөп түбэһиннэрэллэр. Тохсунньуга тымныйдаҕына, от ыйыгар кураан буолар. Оттон хаардаах, былыттаах буоллаҕына, ардахтаах ыйы күүтэллэр. Итэҕэл быһыытынан – Таҥха Хаан дьылҕа таҥарата буолар. Таҥха диэн Айыы таҥмыта барыта ааттанар. Айылҕа барыта таҥыллан турар. Ол таҥыллыбытынан турбат: куруук таҥыллар, таҥастанар. Киһи эмиэ айылҕаттан таҥыллан үөскүүр.
Олунньу ый – Одун Хаан ыйа
Олунньу – Одун хаан ыйа. Айыы үөрэҕэ этэринэн, Олунньуга Одун хаан чугаһыыр. Одун ахсыс халлаан айыыта буолар. Кини – Орто дойду буор кута. Одун – төрүт буор кут. Одун Хаан Дьылҕа Хаан курдук дьылҕаны оҥорор эбит. Бу ыйга олоҥхолору истии суолталанар. Уопсайынан, тыл иччилэнэр. Олунньу ыйга төрөөбут дьон биһиктэрэ таҥха тохсус оронугар олорор. Кинилэр этитиилээх тыллаахтар, түгэх өйдөөхтөр уонна ыарыыга бэриммэттэр.
Кулун тутар – Дьөһөгөй ыйа
Кулун тутар – Дьөһөгөй ыйа. Хараҥа аҕыйаан, сырдык баһыйыытын Дьөһөгөйүнэн бэлиэтиибит. Дьөһөгөй диэн Айыы. Кини үһүс халлааҥҥа олорор. Урут уруккаттан Дьөһөгөй – сылгы таҥарата. Дьөһөгөй Айыы киһиэхэ күүһү, сатаан үлэлиир дьоҕуру, хаһаайын буолууну биэрэр. Хаһаайын диэн бэйэ бас билэр күрүөлэнии – хаһааланыы, дьиэлэнии – уоттаныы, үүнээйи үүннэрии, сүөһүлэнии, сылгыланыы. Дьөһөгөйтөн бэрдэриилээх киһи сылгыһыт, отчут-масчыт тутааччы буолар.
Муус устар – Айыыһыт ыйа
Муус устар – Айыыһыт ыйа Муус устарга киһиэхэ Айыыһыт ордук чугаһыыр кэмэ. Кини баар буолан сиргэ Таптал, Кэрэ үөскээбит, тэнийбит. Айыыһыт илиҥ халлааҥҥа олорор. Үрүҥ Айыы оҕо кутун биэрдэҕинэ, ону туһааннаах айыллыбыт киһиэхэ Айыыһыт киллэрэр диэн өйдүүллэрэ биһиги өбүгэлэрбит. Уол кутун быһах, биитэр соноҕос гынан, онтон кыыс кутун кыптыый гынан аҕалар эбит. Айыыһыт – дьиэ кэргэн, таптал айыыта, үөскэтэр айыы. Айыыһыт хайыспыт сиригэр үөрүү олохсуйар. Кини үктэммит сиригэр уйгу-быйаҥ түһэр.
Ыам ыйа – Иэйэхсит ыйа
Ыам ыйа – Иэйэхсит ыйа. Сайын саҕаланар. Иэйэхсит хотун түһэр. Кини сылаас тыына буорга, ууга, салгыҥҥа иҥэр. Киһини амарах, эйэҕэс оҥорор, бары куһаҕантан арчылыыр. Иэйэхсит кири-хоҕу сөбүлээбэт. Иэйэхсит – дьахтар таҥарата. Кини аһаҕас майгылаах. Эйэҕэс, амарах, өл. Иэйэхсит кэллэҕинэ, от-мас көҕөрөр, ас-үөл дэлэйэр. Иэйэхсит киһини бары куһаҕантан сэрэтэр, араҥаччылыыр. Иэйэхсит киһиэхэ сүөһү көрөөччү, булчут, үүннэрээччи, эмчит идэлэри биэрэр.
Бэс ыйа – Үрүҥ Айыы ыйа
Бэс ыйа – Үрүҥ Айыы ыйа. От-мас үп-үрүҥ сүүмэхтэрэ сир үрдүгэр хаар курдук тарҕана көтөр кэмнэрэ Улуу Тунах дэнэр. Улуу Тунах сайыҥҥы күн муҥутаан уһуур кэмигэр буолар. Бу былыргынан бэс ыйын саҕаланыыта. Улуу тунаҕы сайыҥҥы күн туруутун көрсө тэриллэр тойук ыһыах диэн ааттанар. Бэс ыйыгар Үрүҥ Айыы чугаһаан. Айыы аартыга арыллар. Айыы аартыгын бата алгыс көтөҕүллэр. Үрүҥ ойуун сиэри ситэрэн, туому толорон этэр алгыһа дьон үтүө санаатын, дьулуурун түмэн Айыыларга таһаарар. Онно иитиллэн, күүһүрэн, өйгө-сүрэххэ күүс угар, куту-сүрү бөҕөргөтөр. Маны таһынан киһи айылҕаҕа алгыс көмөтүнэн бэйэтин туһаайыытын, тосхолун биэрэр.
От ыйа – Буор ыйа
От ыйа – Буор ыйа. Биһигини биэс эйгэ: буор, салгын, уу, уот, тимир (таас) иилии эргийэр. Ордук буорга сүдү суолта бэриллэр. Киһи аймах олорор биһигэ – сир шара сүнньүнэн буортан тутулуктанар. Ити иһин тыынар тыыннаах барыта буор куттаах. “Буор саха, уу сахалыы, салгын кут” диэн өйдөбүллэр киһи айылҕа оҕолоро дэтиэҕин дэтэллэр. Айылҕа – тыыннаах эйгэ. Кини эмиэ кэмнээх кээмэйдээх. Өбүгэлэрбит ону хара маҥнайгыттан өйдөөн, барыны бары харыстыыр, араҥаччылыыр суолу тутуспуттара: сүөһүнү, сылгыны иитэр ууһатар буолбуттара, бурдугу үүннэрбиттэрэ. Бу ааттаммыт барыта буортан тахсар, буортан сүмэлэнэр.
Атырдьах ыйа – Аан Дьааһын ыйа
Атырдьах ыйа – Аан Дьааһын ыйа. Ирбэт муус түгэхтээх, ийэ буор ортолоох, эҥин дьикти кырыстаах Ийэ дойду айыыларыгар “ыарыы-сүтүү төрдүн ыраастыыр ымыы буол” диэн Аан Дьааһыны итэҕэллээх Айыы оҥорбуттара үһү. Кини сааллар чаҕылхан дапсыырынан, сүүллэр этиҥ сүрүнэн сиэмэх кэптэри тыаһаан- ууһаан үүртэлиир, кыйдыыр эбит. Ити иһин Аан Дьааһыны былыргы сахалар этиҥ таҥаратынан билинэллэрэ. Өбүгэ өйдүүрүнэн. Бу сүдү таҥара атырдьах ыйыгар ордук чугаһаан ааһар.
Балаҕан ыйа – Улуу Суорун ыйа
Балаҕан ыйа – Улуу Суорун. Балаҕан ыйа – дьон бары кыстыгар кэлэн олоҕун булунар кэмэ. Балаҕан иһинээҕи түбүк үгэнэ. Оттон таска: хотону сыбааһын, оттук маһы бэлэмнээһин, тэлгэһэни, далы, хаһааны сөргүтүү. Маны барытын балаҕан турар сиригэр, кыстыкка кэлэн баран оҥороллор. Ити иһин балаҕан ыйа дэнэр. Балаҕан ыйын биир сүрүн уратытынан Улуу Суорун кэлиитэ буолар. Кинини уот, идэ таҥаратынан билинэбит. Ордук ойууннарга, уустарга, тыл илбиһин туппуттарга сыһыаннаах. Улуу Суорун суолтата, анала үрдүк.
Алтынньы – Хотой Айыы
Алтынньы ыйга айыл5а киһини, дьону-сэргэни түмэр күүһэ сиргэ чугаһыыр. Алтынньы ый алтыс ый буолар, ол аата алтыс, тумус, түмсүүлээх буол диэн өйдөбүллээх. Дьону-сэргэни кытта, ийэ сиргин кытта сөпкө алтыс диэн айылҕа анаабыт кэмэ. Алтыһар кэм, түмсэр, түмүллэр, сомоҕолоһор кэм. Хотой Айыы аана – киһи өрөһөтө. Өрөһө киһи ис күүһүн салайар, түмэр. Түлүннэрэр эбэтэр үрэйэр. Бу кэмҥэ боотурдар мустаннар Хотой Айыыга сүгүрүйэр туому толорон күөн көрсөллөр, күрэс былдьаһллар, күүс холоһоллор эбит.
Алтынньы ыйга кыһын саҕаланар. Бу кэмҥэ улуу добдурҕа буолар: сир тоҥор, хаар чараас буолан барыы-кэлии элбиирэ.
Сэтинньи – Байанай ыйа
Сэтинньи – Байанай ыйа. Байанай – тыа, ойуур, көтөр–сүүрэр таҥарата. Байанай, Айыы үөрэҕэ этэринэн, сэтинньи ыйга чугаһыыр. Байанайы биһиги өбүгэлэрбит олус үөрүнньэҥ, кэһии биэрэр курдук саныыллара. Ону булду-алды кытта сибээстииллэрэ. Байанай таҥаралаах киһи сылыктаан толкуйдуур, бэйэтин кыаҕар эрэнимтиэ буолар. Тугу эмэни ылсыбыт буоллаҕына, толоруор диэри эппэт. Кини сүрүн болҕомтотун булуу-талыы дьоҕуругар хатыыр.
Ахсынньы – Билгэ
Ахсынньы – Билгэ ыйа. Бу ыйга үрдүк Айыылартан биирдэстэрэ – Билгэ Хаан чугаһыыр. Кини кэлбит бэлиэтинэн чаҕаан диэн кыл тэрил тыаһа буолар. Сүрүн болҕомто билиигэ ууруллар. Ити иһин өйү күүһүрдэр туом оҥоһуллар. Туомҥа Сээркээн Сэһэн суолтата улахан. Кини аата-ахсаана биллибэт остуоруйалаах, чабырҕахтаах, таабырыннаах. Кини итини таһынан күнү-дьылы билгэлиир, үтүө сүбэлэри биэрэр. Өйү эрэйэр, сатабылы сайыннарар хабылык, тыксаан, дуобат курдук оонньуулардаах. Сээркээн Сэһэн аам-дьаам тымныылардаах ахсынньы ыйга биһиэхэ күүлэйдии кэлэр.
Мин бэйэм бииргэ үөрэнэр оҕолорум ыйдар сахалыы ааттарын, суолталарын төһө билэллэрин билээри ыйытык ыыттым.
Ыйытыкка уопсайа 26 оҕо кыттыыны ылла. Ыйытык түмүгүнэн ылан көрдөххө, ыйдары үксүлэрэ нууччалыы ааттыыллар, суолталарын билбэттэр эбит. Ол иһин мин бииргэ үөрэнэр оҕолорбор ыйдар сахалыы ааттарын, суолталарын, бэлиэлэрин, алгыстарын мунньан брошюра оҥорон түҥэппитим.
Биһиги сахабыт тыла олус баай, дириҥ устуоруйалаах тыл. Тыл суох буоллаҕына, омук да суох буолар. Онон тылбыт сүппэтин туһугар биһиги, оҕолор, билиҥҥиттэн кыһаныахтаахпыт. Хас биирдии оҕо, төрөппүт, дьиэ кэргэн ыйдары сахалыы ааттаан, суолталарын билэн күннээҕи олоххо туһаныаххайыҥ. Омукпут кэскилэ биһигиттэн тутулуктааҕын умнумуоххайын!
Хас биирдии ый бэйэтэ туһунан алгыстаах, олортон муус устар ый алгыһын эһиэхэ билиһиннэрэбин:
Айыыһыкка хайыһыы
Дьаралык, дьаралык, дьаралык!
Үөскүүрү төрүттээччи,
Кэскили тэрийээччи,
Уол оҕо кутун ох оҥорон
Уҥа хонноҕор кыбыммыт,
Кыыс оҕо кутун кыптыый оҥорон
Хаҥас хонноҕор кыбыммыт,
Тэллэҕэр имэҥнээх,
Суорҕаныгар дьалыҥнаах,
Биири биэс гынааччы,
Биэһи биэс уон гынааччы,
Иэримэ дьиэни тэрийээччи,
Көмүс ньээкэ уйаны олохтооччу,
Таптал таҥарата,
Дьиэ-кэргэн төрдө,
Айыыһыт
Ийэ хотун,
Бэттэх көрөн
Мичик гын!
Дом!
Артем Олесов, Бороҕон сэлиэнньэтэ.