Семен Иванович Николаев-Сомоҕотто устуоруйа билимин хандьыдаата, талааннаах этнограф-учуонай, академическай билиини тарҕатааччы, биир халыыпка хаайтарбатах киэҥ билиилээх-көрүүлээх киһи этэ. Кини 1923 сыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр Ньурба улууһун Акана нэһилиэгэр дьадаҥы ыалга төрөөбүтэ. Манна кини ииппит аҕатыгар (төрөөбүт аҕатын инитэ) Иван Прокопьевич Михайловка-Аласка тохтоон ааһар тоҕоостоох. Бу эмиэ бэйэтин кэмигэр уһулуччу бэлиэ олоҕу олорон ааспыт, айылҕаттан улахан дьоҕурдаах киһи Семен Иванович билимҥэ суолу солууругар төһүү буолбута. Ол курдук Алас эдэр сааһыгар көхсүгэр улахан билээгэҕэ испиир сүкпүтүнэн, Бодойбо бириискэлэрин кэрийэн кистээн атыылыыр эбит. Ол сылдьан, айылҕаттан бэриллибит сытыы өйдөөх буолан, нуучча, эбэҥки, чэркиэс уонна татаар тылларын үөрэппит. Ол сахха Бодойбоҕо ордук хото бу омуктар бааллара. Онон Алаһы элбэх тылы билэр диэннэр, атын эргинээччилэр Кытайга илдьэ сылдьар буолбуттар. Онно кини кытай, кэриэй, дьоппуон, аангылыйа уонна голландия тылларын билбит.
1927-1928 сс. конфедералистар хамсааһыннарыгар кыттыһан Алас өлүөхүмэлэр биир этэрээттэригэр тылбаасчытынан сылдьыбыт. Тас дойдулары кытта ситими олохтуурга кини нөҥүө кэпсэтэллэр эбит. Алас өссө өрөбөлүүссүйэ иннигэр Харбиҥҥа дьиэлээҕэ, оннооҕу атыыһыттары, эмиграннары уонна араас таһымнаах дьону билэрэ.
Конфедералистары уодьуганнааһын кэнниттэн, Алаһы уонна өссө аҕыс киһини тутан хаайаллар. Бириигэбэр быһыытынан И.П. Михайловы 5 сылга хаайыыга уураахтыыллар. Бу улахан табыллыы этэ. Өскөтүн Алас уон омук тылын билэрин билбиттэрэ буоллар, өссө улахан сылга ыытыа этилэр. Ону, хата, сатаан кистээбит. Алас суостаах-суодаллаах Соловки лааҕырыгар М.Ф. Корниловтыын-Мээнчэ уолунаан уонна Е.Е. Старостинныын түбэспитэ. Кэлин Мээнчэ уола аах Соловкиттан Финляндияҕа күрээбиттэрэ. Онтон Иван Прокопьевич тоҕо эрэ күрэспэтэх, булгуммут.
Босхолонон баран Алас Архаангыл уобалаһынан, бүтүн Сибииринэн Сахатын сиригэр туос сатыы айаннаабыт. Ол уһун унньуктаах айаныгар кини таарыйа угро-саамайдар тылларын билбит. Ол курдук ненецтар, хаантылар, маансилар, коми-зыряннар тылларын. Алас, бэйэтэ кэпсииринэн, биир омук тылын билэригэр ортотунан үс ый үөрэтэрэ үһү. Бу угро-саамайдар тылларын үөрэтэ сылдьан саха тылыгар сүнньүнэн олус да чугас эбит дии санаабыт. Хойут, уларыта тутуу сылларыгар, И.П. Михайлов туох да буруйа суоҕа дакаастанан, сырдык аатын төннөрбүттэрэ. Ити курдук киһи сөҕүөх тылга дьоҕурдаах киһи этэ – Семен Иванович Сомоҕотто ииппит аҕата.
С.И.Николаев 1932 с. Акана алын сүһүөх оскуолатыгар киирэн бүтэрэн, салгыы үөрэнэн, 1939 с. Бүлүү педагогическай училищетыгар киирбитэ. Оскуолаҕа даҕаны, училищеҕа да үөрэнэр сылларыгар Сэмэни атын оҕолордооҕор уһулуччу билиилээҕин, саҥаттан саҥа билиигэ тардыһыылааҕын, чаҕылхай өйдөөҕүн, наар кинигэ кыбыныылаах сылдьарын ахталлар. Бүлүү училищетын кэнниттэн сэрии ыар сылларыгар Үөһээ Бүлүү оскуолаларыгар учууталлаабыта. Манна хайа эмэ ас карточкалаах буолан, дьонун, элбэх бииргэ төрөөбүттэрин хоргуппатаҕын туһунан ахталлар. Ол кэмнээҕи көлүөнэ бары да аас, кырыымчык, тиийбэт тирии, тарпат тараһа олоҕу билэн аастаҕа. Ол иһин Семен Иванович биир суруйуутугар маннык баар: “Сегодняшняя молодёжь не знает, что такое подлинный голод, когда люди пухнут и умирают. Ей также незнакомо хроническое недоедание, когда за завтраком мечтают об обеде и ужине, и мечта как-нибудь поесть всласть и досыта преследует неотвязно месяцами и годами. Таких не прельщали ни алкоголь, ни наркотики. Подлинно голодному, кроме мечты утолить голод, не бывает желаний”.
1946–1951 сс. Семён Иванович олус чаҕылхайдык үөрэнэн Ташкент куоракка Киин Азиятааҕы судаарыстыбаннай үнүбүрсүтүөтү бүтэрэр. Үөрэнэрин тухары 15 предметы “туйгуннук”, 10 – “үчүгэйдик”, 4 – “ортотук” туттарбыт. Дьоно, боростуой колхуостаахтар, көмөлөһөр кыахтара суох буолан, араас үлэлэргэ сылдьара. Холобур, Ташкеннааҕы 7 №-дээх оскуолаҕа учууталлыы сылдьыбыта. Киэһэтин табаардаах вагоннары сүөкүүрэ, араас тутууларга үлэлиирэ. Үөрэҕин бүтэрээтин кытта Хамраев диэн үнүбүрсүтүөт Учуонай сүбэтин бэрэссэдээтэлэ, устуоруйа бакылтыатын доцена С.И. Николаевы аспирантураҕа үөрэнэригэр мэктиэлиир.
1952 с. С.И. Николаев ССРС БА Н.Н. Миклухо-Маклай аат. этнография Институтугар аспирантураҕа үөрэнэ киирэр. Маҥнай салайааччытынан биллиилээх устуоругу С.А. Токаревы аныыллар. Онтон 1953 с. салайааччытын уларытан Б.О. Долгиҕы оҥороллор. Кэлин С.И. Николаев кэпсээбитинэн, кинини учуонайдар Б.О. Долгих уонна А.П. Окладников былдьаспыттар эбит. Ол кэмнэргэ национальнай өрөспүүбүлүкэлэртэн, регионнартан биэс билим хандьыдаатын бэлэмнээтэххэ тута профессор аатын иҥэрэллэрэ. Дьэ, ол иһин чаҕылхай билиилээх С.И. Николаевы бэйэ аспирана гынаары былдьаһыы бөҕөтө буолбут.
1955 с. ахсынньы 13 күнүгэр С.И. Николаев «Основные этапы этнической истории вилюйских якутов» диэн тиэмэҕэ устуоруйа билимин хандьыдаатын истиэпэнин ситиһиилээхтик көмүскүүр. Учуонай сүбэҕэ 14 киһи баарыттан бары “сөп” диэбиттэр.
Саха сиригэр төннөн Тыл, литература уона устуоруйа институтугар билим алын үлэһитинэн киирэр. Мантан ыла Сомоҕотто билимҥэ киэҥ хардыылара саҕаланар. Ол курдук 1955-1962 сс. түөрт билим экспедициятын ыытар. Учурга, Алдаҥҥа, Өлүөхүмэҕэ, Томпоҕо о.д.а сирдэринэн сылдьан эбэҥкилэр уонна сахалар тустарынан сүрдээх баай матырыйаалы хомуйар. Холобур, бу үлэни бөдөҥ учуонай Б.О. Долгих «значительный вклад в советскую этнографическую науку» уонна «надежный этнографический источник, которым будут пользоваться многие поколения исследователей» диэн үрдүктүк сыаналаабыта. Маннык сыанабылы Б.О. Долгихтан олох аҕыйах билим диэйэтэлэ ылан турар.
С.И. Николаев билим дьиҥнээх туруу үлэһитэ этэ. Ол курдук 1956-1960 сс. «Современный этнический состав, культура и быт малых народов юго-восточной Якутии» диэн 10 бэчээтинэй лиистээх улахан монографияны бэлэмнээбитэ. Маны тэҥэ хаһыакка тиһигин быспакка ыстатыйалары бэчээттэтэрэ. Экспедицияларга сырыттаҕына дьону-сэргэни кытта булгуччу көрсөн лекциялары ааҕара.
1961 с. өрөспүүбүлүкэтээҕи дьахтар Сүбэтин көрдөһүүтүнэн «Национальная кухня народов Якутии» диэн кинигэни икки тылынан суруйбута. Бу кинигэни араадьыйаҕа кытта ааҕаллара. Манна кини 200-кэ саха аһа баарын булан суруйбута. Бу иннигэр чинчийээччилэр сахаҕа 30-40 эрэ ас көрүҥэ баар диэн сыаналыыллара.
1964 с. Дьокуускайга “Эвены и эвенки юго-восточной Якутии” диэн монографията бэчээттэммитэ. Бу үлэ күн баччаҕа дылы билим тирэх үлэтинэн буолар. 1968–1973 сс. учуонай “Якуты” диэн 28–36 бэчээтинэй лиистээх сүүнэ улахан монографияны бэлэмниир. Бу үлэ В.Л. Серошевскай үлэтин салҕыытын курдук буолар. Ол эрэн манна С.И. Николаев чинчийиитин ордук оҥорон таһаарыы хаамыытыгар уурбута. Түмүгэр кини түҥ былыргыттан саҕалаан ХХ үйэҕэ дылы саха үлэҕэ-хамнаска албастарын туһунан сүрдээх киэҥи хабан, эридьиэстээн суруйбута. Уонна бу үлэ-хамнас үөрүйэҕэ хотугу омуктар киэннэригэр чугаһын бэлиэтээбитэ. Үлэҕэ-хамнаска туттуллар тыл төрдүн ырытан – саха олохтоох омук буоларын сабаҕалаабыта. Бу үлэтин хас баһын аайы икки араас варианы суруйбута: бастакыта – холобур, сүөһүнү иитии соҕуруу дойду омуктарын кытта ситимнээх, иккиһэ – маннааҕы олохтоох омуктары кытта ситимнээх диэн. Ааптар бэйэтэ этэринэн, бу икки вариантан хайата кыайарын билбэт эбит. Бу мунньуллубут, ырытыллыбыт матырыйаал хайа диэки иэҕэллэриттэн тутулуктааҕа.
1979–1982 сс. Сомоҕотто үлэтигэр-хамнаһыгар улахан мэһэйдэр үөскээбиттэрэ. Кинини сөбүлээбэт, ылыммат дьон араас албастарынан, “сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһар” үлэлэринэн Семен Ивановиһы билим үрдүкү сотруднигыттан алын сотрудникка көһөрбүттэрэ, ол эрэн үлэлиир үлэтин кээмэйэ син биир оннунан хаалбыта. Бу кэмҥэ кини араас үөҥҥэ-күрдьэҕэҕэ наадыйбакка «Пища якутов (в свете соседних культур)» диэн тирэх монографиятын түмүктүүр. Бу үлэтигэр Сомоҕотто саха аһын-үөлүн култууратын ыаллыы олохтоох омуктар култуураларын кытта тэҥнээн көрөн ырыппыта. Бу иннигэр билимҥэ маннык хабааннаах чинчийии ыытылла илигэ. Онон сахалар манна олохтоох омукпут диэн автохтоннай теория тахсан кэлбитэ. Бу саха этногенеһыгар биир ураты көрүү этэ. Маны таһынан учуонай дойдубут сирдэрин аатыгар-суолугар саамайдартан киирии тыл элбэҕин быһаарбыта.
Онтон 1983 с. С.И. Николаевы, Арассыыйаҕа биллэр учуонайы кини утарылаһааччылара маҥнай дуоһунаһыттан уһултаран баран, аны үлэтиттэн уураталлар. Искусствоведение билимин хандьыдаата Г.Г. Алексеева көмөтүнэн Сомоҕотто 1993-1998 сс. СӨ култууратын министерствотыгар эстетическай иитии кыһалҕаларын билим лабораториятыгар үлэлии сылдьыбыта. Бу кэмнэргэ учуонай «Религия якутов» диэн монографияны, «Происхождение религии и хороводных танцев народов Якутии», «Основные проблемы сочетания эстетического воспитания и художественного образования подрастающего поколения с меняющимися условиями социального и экономического развития общества» диэн үлэлэри суруйбута.
С.И. Николаев отучча сыл тухары хараҕынан сатаан көрбөт кыһалҕатыгар сылдьыбыта. Ол да үрдүнэн кини билиминэн дьарыктанарын бырахпатаҕа, этнография тирээн турар кыһалҕаларын быһаарса сылдьыбыта, кинигэлэри бэчээттэтэрэ, ыстатыйалары таһаартыыра.
С.И. Николаев-Сомоҕотто, ахталларынан, дьиҥнээх билим үлэһитэ, сүрдээх интеллигент, билиитинэн-көрүүтүнэн өҥнүбэт, дьону-сэргэни араастаабат, туруору майгылаах киһи этэ. Холобур, учуутал М.Л. Дмитриев ахтарынан, Бүлүү училищетын бүтэрбиттэрэ уонча сыл ааспытын кэннэ куорат пааркатыгар эмискэ көрсө түспүттэр. Онно М.Л. Дмитриев бэлитиичискэй буруйунан (58 ыстатыйа) хаайыыга олорон тахсыбыт, түөрэккэй соҕус олохтоох киһи эбит. Оттон С.И. Николаев бэлиэр билим суолун солуу сылдьар учуонай. Ону ол диэбэккэ син-биир уруккутун курдук судургу кэпсэтэн, өссө дьиэтигэр чэйдэтэ ыҥыран наһаа санаатын көтөхпүтэ үһү.
Өссө биир түгэн. Өксөкүлээх Өлөксөй литэрэтиирэҕэ нэһилиэстибэтин чөлүгэр түһэрии сытыы киирсиилээх кэмнэригэр КГБ салайааччытыгар абарыы-сатарыы доҕуһуоллаах сурук суруйбут. Ис хоһооно маннык: тоҕо нуучча норуотугар “өрөбөлүүссүйэни өйөөбөтөх” бэйиэттэри көҥүл үөрэтэллэрий, оттон сахаҕа боболлоруй-хаайалларый диэн. Кэлин Сомоҕотто бу суругун учуонай Е.П. Антоновынан КГБ архыыбыгар көрдөтө сатаабыт да, көстө илик.
Аны 1980-90-с сс. ыстатыйаларыгар С.И. Николаев сүрдээх сытыы кыһалҕалары норуокка таһааран суруйара. Холобур, ол сахтарга кини элбэхтэ саха тылын туругун, инники сайдыытын туһунан суруйбута. Онно, бу билигин тирээн кэлбит тылбытын сүтэрэр кутталбытын өтө көрөн суруйбут курдук. Норуотун туһугар дьиҥнээхтик кыһаллар учуонай, ол кэмнэртэн сүрдээх дириҥ, сытыы көрүүлэрэ билигин да кыһалҕаны үүт-маас ыйаллара киһини сөхтөрөр.
Онон Сомоҕотто эмиэ биир сүрдээх мөккүөрдээх, түһүүлээх да тахсыылаах да олоҕу олорон ааспыта, бэйэтин ураты суолун билимҥэ хаалларбыта. Кини бэйэтин үлэлэригэр үгүһү ырытара, тыл, фольклор, топонимика, археология, этнография матырыйаалларын холбуу тутан чинчийэрэ. Кини көрүүлэрэ уонна билимҥэ түмүктэрэ сүрдээх ылыннарыылаахтар уонна хатыламматтар. Сомоҕотто суруйуулара ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ананар. Киһи ылынар да, мөккүһэр да түгэннэрдээх буолар. Кини билимҥэ нэһилиэстибэтэ саха, эбэҥки, эбээн, дьүкээгир уонна долгаан омуктара төрүт култууралара сөргүйүүтүгэр, чөл хаалыытыгар ураты сүҥкэн суолталаах.
Борисов Б.Б.
Тирэх литэрэтиирэ:
- Антонов Е.П. Сомоҕотто – автор автохтонной концепции происхождения якутов. / С.И. Николаев-Сомоҕотто первый дипломированный ученый-этнограф из якутов. – Якутск, 2007.
- Гаврильев Н.Н. Саха саарына этэ. / С.И. Николаев-Сомоҕотто первый дипломированный ученый-этнограф из якутов. – Якутск, 2007.
- С. Сомоготто. Обычаи народа саха. – Якутск, 1996.