Сир-сир аайы олохторун кыайан оҥостуммакка сулумах сылдьар дьон элбэх. Онуоха суорумньулар элбэх ыалы холбооттоотулар. Ол эрээри кэлиҥҥи кэмҥэ суорумньу суолтата киртийэн, дьон итэҕэйбэт буолан эрэр көстүүлэрэ баалларын истэ-билэ сылдьабыт. Хомойуох иһин, саха сиэринэн, бөҕө-таҕа туруктаах олоҕу оҥостуу суолтата түстэ. Ол түмүгэр ыал дьон тапсыбакка арахсыылара, соҕотох ийэ-аҕа элбээһинэ нэһилиэк-нэһилиэк аайы баар. В.Л.Серошевскай саха былыргы олоҕор арахсыы курдук быһыы-майгы суоҕун туһунан суруйбута. Дьиҥинэн, чороҥ соҕотох, сулумах сылдьар кыыс-уол ыал буолан, дьиэ-уот тэринэн, оҕо-уруу төрөтөн, киһи буолан килбэйэн, саха буолан сандааран, ньир-бааччы олороллоруттан ордук үрдүк дьол бу күн сиригэр суох.
Былыр хайдах этэй?
Былыргы кэмҥэ ойох-эр ылсыыны уруурҕаһыы, кэскили тэринии диэн ааттыыллара. Маныаха ытыктанар киһи итэҕэллээх илдьит, соруктаах суорумньуһут буолан кыыһы кэпсэтэ кэлэрэ. Ол кэлэн быһаччы кыыһы кэпсэтэ кэллим диэн эппэккэ, “манна чугаһынан үчүгэй кыыл баар үһү, ону көрө кэллим” диэн таайтаран этэр эбит. Кыыс оҕо 7-тин, уол оҕо 8 сааһын туолла да, уруурҕаһыы суолун аһан эргэ тахсыахтаах, ойох ылыахтаах. Арыт ийэлэр көҥүллэринэн, ис иһинээҕи оҕолорун оһоҕостоох (хат) сылдьан кыыстаах уол буоллаҕына, эр биир холбооттуох буолан «быалаһаллара». Баай ыал кыыһын атыытыгар сүөһү, сир, кулут-сэтии киһи, дьиэ-ураһа олохтоох, мал-сал, таҥас-сап энньэлиирэ. Уол сулуута төһө буоларай да, оччо сүөһүнү биэрэн ыытара. Халыым диэн кыыһы атыылаһыы курдук буолара. Ол кээмэйэ уол төһө баайыттан тутулуктанан аҕыйах сүөһүттэн сүүсчэкэҕэ тиийэ буолар эбит. Сулуу бэлэхтэрин кээмэйин Сэһэн Боло быһа холоон маннык суруйар: курум (12 кур оҕус), сыҥаах хоҥноруута (12 сүөһү), хоонньоһор кэһии (12 сүөһү), көрдүүр кэһии (12 сүөһү), уокка кэбиһэр (1 сүөһү), түсүһүү (1 сүөһү).
Сүгүннэриигэ бэрт элбэх киһи, бары кыыс аймахтара, дьонноро түҥүр, ходоҕой буолан, 100-ҕэ тиийэ аттаах киһи буолан, уол дьиэтигэр илдьэн кыыстарын туттаран кэбиһэллэрэ. Кыыс аҕатын-ийэтин аахтан барарыгар оронугар, бэйэтин оннугар биир кыыһы хаалларыахтаах. Ол хаалбыт кыыс оронугар хаалан, кыыһы кытта барсыбыт түҥүр, ходоҕой төннүөхтэригэр диэри олоруохтаах. Кийиит уол дьонугар кэлэн баран, үс сыла туолбутун кэннэ, төрөбүттэригэр кэһиилээх кэлэн ыалдьыттыыр. Ол кэлэригэр хас сылдьыбыт ыалын аайыттан боһомо сүөһүнү үүрэн аҕалыахтаах.
РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, алгысчыт Афанасий Федоров:
– Саха омук уруутун сиэригэр-туомугар майгынныыр үгэстээх атын омуктарынан XIX, XX үйэ саҕаланыытыгар Соҕуруу Сибииргэ, Орто Азияҕа олорор казахтар, киргиистэр, каркалпактар, Сибиир татаардара, хакаастар буолаллар этэ. Бу омуктар биһиги сахалар курдук суорумньунан холбоһоллор. «Уос аһар» диэн кыыс аҕатыгар бэриллэр бэлэҕи тува омук «аас палек» дииллэр эбит. Былыр кэрэгэннэнии – киһи буолуу, дьоҥҥо тахсыы диэн улахан суолталааҕа. Онон хас биирдии киһи сааһын ситтэ да, ийэ-аҕа уустарын тэнитээри, кинилэр ааттарын үйэтитээри ыал буолуохтааҕа. Билигин ыал буолуу аналын, сиэрин-туомун силигин дьон ситэ өйдөөбөттөр. Ол урууларга сыыһа-халты алгыстар этиллиилэригэр, сиэр-туом толоруутун атын хайысханан ыытыыга, айылҕаны кытта сибээһи тутуспат буолуу тахсыытыгар тиэрдэр. Ол түмүгэр дьиэ кэргэн, ыал олоҕо сатарыйар.
Ангелина Кузьмина.