Саха сиригэр олорор омуктартан саамай кырдьаҕас төрүт омуктар дьүкээгирдэр буолалларын билэбит. Кинилэр култуураларын туһунан кэпсэттибит.
История билимин кандидаата, Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын институтун үрдүкү научнай үлэһитэ Людмила Николаевна Жукова:
– Людмила Николаевна, эн дьүкээгир култууратын үөрэппит киһи буоларыҥ быһыытынан чинчийииҥ туһунан тугу кэпсиэҥ этэй?
– Мин археология эспэдииссийэлэригэр Мочановы кытта сылдьан, неолит иһиттэригэр оһуору ким хаалларбыт буолуон сөбүй диэн санааттан чинчийиибин саҕалаабытым. Дьүкээгирдэр түҥ былыргы омук буолалларын быһыытынан, кинилэр түһэрэр оһуордарын кытта тэҥнээн көрбүтүм. Оччотооҕу кэмҥэ бу норуот култуурата ыһыллан, атын омуктар сабыдыаллара киирэн умнуллан хаалбыт кэмэ этэ. Биир эмэ норуот маастара өбүгэлэрин саҕаттан кэлбит оһуор-бичик суолтатын онон-манан да буоллар, син билэр этилэр. Холобур, А.В. Слепцова үлэлэрин хаартыскаҕа түһэрэ-түһэрэ, элбэхтик ыйытарым. Онон фольклору хомуйан барбытым. Кырдьаҕастар остуоруйа бөҕөнү кэпсииллэрэ, ыллыыллара. Дьүкээгир ыччата бэйэлэрин тылларын билбэттэриттэн чинчийээччи быһыытынан көмөлөһөргө санаммытым. Ити кэмнэргэ дьүкээгир фольклорун ким да интэриэһиргээбэт, хомуйбат этэ. Дьүкээгир ыччата бэйэлэрин тылларын билбэттэриттэн чинчийээччи быһыытынан көмөлөһөргө санаммытым. Онон хаһан эмэ наада буолуо, үйэтитиэххэ диэн санааттан аны Үөһээ Халымаҕа сылдьан, ырыаларын устан, фольклордарын хомуйан барбытым.
– Тоҕо праюкаргирскай култуура дьүкээгирдэрэ туой иһити оҥорбот буолбуттарай?
– Дьүкээгир тылыгар-өһүгэр, билиҥҥи өйүгэр туой иһити оҥоро сылдьыбыттарын туһунан туох да хаалбатах. Неолит олохтоохторо ону билэр этилэр. Оччоҕо кимнээх оҥорбуттарай? Тоҕо сахаларга XVII-XVIII үйэлэргэ диэри баар этэй? Чинчийэн көрүү түмүгэр дьэ, манныкка кэллибит. Иһиттэр дьиэҕэ-уокка туһанар аналларын таһынан, олох салҕанарын, ийэ оһоҕоһун (утроба), иккистээн төрөөһүнү көрдөрөр дириҥ суолталаахтар эбит. Ол суолталара («символика») маннык иһити оҥорортон аккаастанарга тиэрдибит буолуохтарын сөп. Бобуу баар буола сылдьыбыт. Онон туос, тимир иһиттэри оҥорууга көспүттэр. Дьүкээгир култуурата дириҥ силистээх, сумнагинскай култуураҕа тиийэр. Мезеолетическай кэмҥэ тиийэр диэн үөрэтиилэр эмиэ бааллар. Сахалар култуураларыттан быдан иннинээҕилэр. Холобур, Кулун атах биһиги эрабыт II тыһ. сылыттан саҕаланар. Билигин да ол оһуордара кэлиҥҥи таҥастарыгар-саптарыгар, пиктография суруктарыгар хаалан тиийэн кэлбиттэриттэн наһаа үөрэбин.
Оһуордар суолталара
Иистэнэргэ туттуллар оһуордаах-бичиктээх нимбэ, анал тыаһы-ууһу таһаарар ойуун былаайаҕа эмиэ буолар эбит.
Сүрүн оһуордара күн. Түөстэригэр күннээхтэр. Геометриялыы быһыылаах оһуордар баһыйаллар. Үс муннуктар, түөрт муннуктар, кириэстэр. Ньолбуһахтыҥы быһыылаах оһуор таммах бэлиэтин көрдөрөр. Былыр бу оһуор наһаа тарҕаммыт эбит. Төрөөһүн-үөскээһин, барҕарыы (плородие) бэлиэтэ буолар. Күн уонна таммах бэлиэлэрэ холбоһоннор, ураты дириҥ ситими бэлиэтииллэр.
Таптал Суруга тугу кэпсиир?
Таптал суругунан кыргыттар дьарыктаналлара. Оттон эр дьон бултарын-балыктарын ойуулаан хаалларар этилэр. Дьүкээгирдэр маннык пиктографическай суруктарын Шаргародскай уонна Иохельсон үөрэппиттэрэ биллэр.
Охтуҥу бэлиэ төһөнөн кэтит да кыыс бэлиэтэ. Сүрэҕин туһунан сурааһын бэлиэтэ: «Мин эйигин таптыыбын. Эн миигин одуулууруҥ, өйдүүгүөн?», – диэн ыйытыы. Кыыс дьиэтигэр баар. Кириэс – хомойуу бэлиэтэ. Соҕотоҕуттан хомойор. Кыыс уолу таптыырын көрдөрөр. Уол дьиэтэ ситэри тутуллубатах, ол аата дьиэтэ-уота суоҕун көрдөрөр.
Бу иккис уруһуйга кыыс уолу саныырын туһунан суруйбут. Эн бэйэҥ дьиэҕэр олороҕун, оттон мин эйигин саныыбын. Уол кыыска ханнык да иэйиитэ суох. Оттон бу үһүс уруһуйга уоллаах кыыс таптаһалларын туһунан суруллубут. Таптал бэлиэтэ баар. Уол кыыһы саныыр эрээри, кыыс атыны саныыр эбит. Ол эрээри толкуйдаан баран санаата төттөрү бэйэтин уолугар кэлбит.
Үһүскэ кыыстаах уол бэйэ-бэйэлэрин санаһаллар. Уол эмиэ дьиэлээх. Аттыларыгар өссө иккис кыыс турар. Эмиэ бу уолу саныыр, хомойор. Бу уол дьүкээгир култууратын үөрэтэ кэлбит Иохельсон буолар. Кыргыттар кинини иккиэн таптааннар маннык суруйбуттарын чинчийээччи үлэтигэр суруйан хаалларбыта.
Ангелина КУЗЬМИНА,
хаартыскалары Хотугу-Тихэй акыйааннааҕы этнографическай эспэдииссийэ (1897-1902) матырыйаалларыттан туһанныбыт