Саас барахсан кэлиитэ киһи аймахха оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ олус да күүттэриилээх,хайа да сыл кэминээҕэр күндү кэм буоллаҕа. Унньуктаах уһун тымныы оҕонньор обургу муоһа-туйаҕа барыта туллан,бэ йэтэ балайда эрийсэ сатаан баран суон модьу көҕүһэ күр гына сууллубутабыданнаата.Саас барахсан мин кэмим кэллэ диэбиттии халлаан сылыйан,бастакы таммахтар тамалаан киирэн барбыттара,сааскы кэм бастакы илдьит тэрэ туллуктар барахсаттар «чыбыгыраһан» кэлэн бастакы харалдьыттарга ыалдьыттаан,бастакы тураах барахсан мин кэллим ээ дии-дии дьиэ таһыгар сарсыардааҥҥы сааскы дьыбардары аймаан «дааҕырҕаабыта» киһи истэригэр олус да кэрэ ахтыылаах «куолас» буолан иһиллэр буоллаҕа.Сааскы айылҕа уһуктуута,ону кытары бэйэҥ дууһаҥ унньуктаах уһун кыһыҥҥы томороонтымныыларга утуйа сыппыта уһуктан, истиҥ иэйиини туойан,бу орто дойдуга уол оҕо буолан төрөөбүтүҥ үчүгэйин баҕаһын.Дьэ бу күүттэриилээх сандал саас кэлиитэ туран эрэн ииктиир икки атаҕы утуйар уутун аймаата.Эр бэртэрэ, орто дойду «Дуолан уолаттара»,хоту диэки «Хоту дойду хоһуун уолаттара»сааскы куска бараары тэриммитинэн бардылар.
Урукку сылларга сааскы кус болдьоҕун күүтэн киһи эрэйи-муҥу көрөр эбит буоллаҕына,икки сыллааҕыта Ил Дархаммыт 1786 нүөмэрдээхмуус устар ый 1 күнүнээҕи Укааһынан сааскы куска «подсадной»,ол аата сахалыы тыыннаах куһу манчыыт оҥостон,ууга олордон кустааһын көҥүлэ баар буолбута дьону улаханнык соһуппута уонна үөрдүбүтэ даҕаны.Урукку өттүгэр бу маннык ньыманнан бултааһын биһиги сахабыт сиригэр отой суох этэ.Буолаары буолан маннык ньыманнан бултааһын суруоктара олох эрдэт тэн муус устар ый 21 күнүттэн ыам ыйын 20 күнүгэрдиэри көҥүллэммитэ. Инньэ гынан эр дьон барахсаттар ол «подсаднойдарын»,ол аата иитиэх «тыһы» куһу көрдөөн сүүрбүттэрэ-көппүттэрэ ыраатта.Манна биһиэхэ Хайа лаахха тарбахха баттанар ахсааннаах кус иитиитинэн дьарыктанар дьону дьиэлэрин аанын айгырдан саппат,төлөпүөннэрэ оргуйан олорор буолбута ыраатта диир сурахтара иһиллэр.Хата маннык дьаһал тахсыахтааҕын олох эрдэттэн билбит буоллар элбэх соҕус куһу ииттэн,атыылаан хачыгырас харчыланыах хааллаҕа.Сааһыт баҕайы дьон ол сыанатын «идэһэ аҥаара» да диэтэргин,ол онтон олох иҥнэн турбат дьон,үс киһи кыттыһан тааҕы-таах уйуналлар,оннооҕор буолуох сүүһүнэн тыһыынча сыаналаах булка аналлаах тэриллэри тугу да быраҕан туран,били «дьахталлартан» ыйыта да барбакка ылбыттара эрэ баар буолар.Хата манна атыыһыттар обургулар оччо үлүгэр табыгастаах,түргэнник барымтыа баҕайы «табаары соҕурууттан аҕала охсон «кууһунан» атыылаан куугунатыы бөҕө буоллулар.Онон бу биһиэхэ сахабыт сиригэр сааскы кэмҥэ саамай «ходовой»,барымтыа,ирдэниллэр табаарынан тыыннаах кус буолла,ордук хото тыһы көҕөн барахсан бары атын кустары лаппа баһыйан инники күөҥҥэ тахсыбыт бадахтаах.Чэ,ол атыы-кутуу олохпут туһунан биир өттө,мин атыыһыттары туох да диэбэппин,араас үөнү-көйүүрү, хамныыр-харамайынан эргинии уруккаттан да баар көстүү этэ,эгэ итиччэ үлүгэр «үөһээттэн» арыллан биэрбит аналлаах дьаһал баар буолтун кэннэ төһө баҕарар,бэйэҥ быспыт сыанаҕар атыылыырыҥ көҥүл буолла.Мин бу бүгүн эһигини кытары маассабай сурук-бичик,аныгылыы киэҥ куйаар ситимин туһа нан,ол нөҥүө бу олоххо киирбит дьаһал туһунан бэйэм көрүүлэрбин,ис санаа бын үллэстиэхпин баҕарабын уоннасахам сирин булчуттара эһиги бу «үлэҕэ киирбит» дьаһал туһунан туох санаалааххытын,тустаах этиилэргитин истиэхпин баҕарабын.
Бу саҥа «подсадной» куһунан бултааһын көҥүлэ тоҕо эмискэ ба ҕайы бу биһиэхэ саха сиригэр баар буолла.Урукку өттүгэр наар көтөр-сүүрэр булдун эбии үөскэтэр,ууһатар сыалтан хааччахтыыр,бобор аатыгар олорбут булт департамена маннык дьаһалы ылынна.Киэҥ Арассыыйа атын регионнарыгар тохтоон,төрөөбөт-ууһаабат,ааһан иһэр көтөргө маннык бултуулларын үтүктүү курдук көрөбүн.Биһиэхэ буоллар бу күннэргэ,муус устар ый бүтэһиккүннэригэр саҥа төрүү-ууһуу,сымыыттыы кэлбит бастакы кэлээччи көҕөнэрэйдээҕи кырган киирэн барабыт.Бастакытынан бастакы кус көҕөн төрүүр-ууһуур күөлүгэр үөртэн арахсан тыһылаах атыыр буолан кэлэн түһэллэр.Манна кинилэр иннилэринэ,ый 20 күнүттэн «көҥүл» ылбыт тыһы көҕөн «подсад ной»күүтэн аҕай олорор буолар.Бу эрэйдээхтэриҥ кэллэ-кэлээт онно тартаран аттыгар түһэн биэрэллэр.Булчуттар барахсаттар байанай биэртин бырастыы гыныахтара дуо…суох буолуо ээ,чэ баҕар тыһытын ыппатыннар даҕаны,онтон бу соҕотох хаалбыт тыһыны чыркымай«сабара» саарбах буолуо,чугастааҕы дойдутун атын күөллэригэр эмиэ итинник хартыына.Биир эмэ ордон хаалбыт атыыр чыркымай атын уус куһун кытары «иирсибэтэ» чуолкай.Оччотугар «аҥардас,огдообо»буолан хаалбыт тыһылар эрэйдээхтэр, «таптаһар» диэнайылҕа анаан биэрбит имэҥиттэн матан,айылгыларынан «атыыр» көрдөөн элбэх күөллэри кэрийэ көтөн тыыннаах ордоллоро саарбах…булчут барыта быраабыланы эҥкилэ суох тутуһара буолуо дуо…дьэ саарбахтыыбын.Аны туран бу «подсадной» куһунан бултааһын көҥүлэ, суруога наһаа уһуна,ыйы быһа,онтон салгыы уопсай көҥүл,саҕаланар,онон сааскы куһу кытары биир ыйы быһа тура тэбинэн туран«сэриилэһэбит»,ол түмүгэр олохтоох төрүү-ууһуу кэлбит кустан төһөтө ордон салгыы ууһуу хааларын ким билиэ,ааҕыа баарай. Онтон бу чугас эргиннээҕи бултанар күөллэрбитигэр кус тохтоон сымыыттаан,төрөөбөтөҕүнэ күһүҥҥү кус ахсаана олох лаппа аҕыйыыра чуолкай.Ханна эрэ ыраах тиийэн хоту дойду күөллэригэр төрөөбүт-ууһаабыт кустарыҥ күһүн баралларыгар эрэ эйиэхэ биир эмит күн,эбэтэр ыраас күннээххаллааҥҥа отой даҕаны таарыйбакка кыырай мэҥэ халлаанынан көстөн эрэ ааһыахтара.Саас эрдэ бастакы сымыыттарын баттыы охсоору ыксаан кэлбит көҕөттөрү,атын да кустары уу-хаар ситэ тахса илигинэн кыһарыттаран хонуучалбах ууларыгар тоһуйа олорон барыларын да кыдыйталыалыахха сөп курдук балаһыанньаны бэйэбит анаан оҥорон биэрдибит быһыылаах дии саныыбын.Инникитин дьон уопутуран,эрдэттэн тус бэйэлэрэ кус бөҕөтүн ииттэн,бастакы кус кэлиитигэр «чалбах» аайы «подсадной» тоһуур күүтэн олорор буолара чуолкай.
Аны туран кэлин дьон «подсаднойа» да суох эрдэттэн кустуур буо лан эрэллэр,туох кистэлэ кэлиэй,икки атах тугу толкуйдаабатаҕа баарай,сорох дьон харчыны бараан ол тыыннаах куһу көрдөөн күнү-дьылы бараабакка тугада суох киирэн күөлгэ олорунан кэбиһэллэр,аатыгар ууларын саҕатыгар быабыраҕаллар.Бэрэбиэркэ кэллэҕинэ ол быаларын көрдөрөллөр уонна «подсад нойбут» сөллөн баран хаалбыт,ону көрдүү сылдьабыт диэн буолар.Эбэтэр биир кустарыгар элбэх киһи уочаратынан киирэн олороллоро эмиэ баар суол.Саха мындыр киһитин,кини баҕатын аҥаардас араас үрдэ суох бииртэн-биир бобор-хааччахтыыр миэрэлэринэн «тыынын хаайдыбыт» дииллэрэ оруна суоҕун бары даҕаны бэккэ диэн билэ-көрө сылдьабыт.Мин баҕар ситэри сатаан өйдөөбөтүм буолуо…онтон бу урукку өттүгэр наар хааччахтыыр,тутар-хабар былдьыыр,араас онон-мананбултууру олуйсар ньымалары,дьаһаллары таһаара олорбут айылҕа харыстабылын департамена туох сыаллаах-сорук таах,туохха олоҕуран маннык дьаһалы ылыммыттара буолуой.Эһиги бэйэҕит булчуттар,атын да дьон туох дии саныыгыт бу маннык эрдэттэн,уһун кэмҥэ болдьохтоох саҥа булт көҥүлүн.
Биһиги саха дьоно манна диэн аһаҕастык эттэххэ ити үөһээттэн хааччахтыыр,бопсор миэрэлэрэ да суох айылҕаны кытары алтыһарга бэйэбит кумааҕыга суруллубутах туспа сокуоннаах дьоммут.Сиргэ,айылҕаҕа сылдьаа һын бэйэтэ булгу тутуһуллар туспа бэрээдэктээх буолар.Бу маны булка сылдь ар киһи тутуһуох кэриҥнээх.Бу барыта былыр-былыргаттан өбүгэлэрбит биһиэ хэ,кэнэҕэсти ыччаттарыгар анаан хаалларбыт үгэстэрэ көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ бэриллэн бу кэмҥэ тиийэ кэллэҕэ.Билиҥҥи эр киһи айылҕаҕа сылдьарыгар булт сиэригэр-туомугар сыһыаннаах үгэстэри булгуччу тутуһара бу өбүгэлэр бит кэс тыллара буоларын ханна да сырыттар умнуо суохтаах.Аныгы эдэр ыч чаттарбар,булт абылаҥар саҥардыы хардыыны оҥорон эрээччилэргэ анаандьон-сэргэ улахан убаастабылын ылбыт,улуу алгысчыт,Уус-Алдан Дүпсүн нэһилиэгин Дабаадыма Туола сайылыгыттан төрүттээх убайым Афанасий Семе нович Федоров булка-алка сыһыаннаах сиэр-туом туһунан этиилэриттэн быһатардан сүрүн туһаайыыларын эһиги болҕомтоҕутугар туһулаан үөрэтэр-өйдөтөр сыаллаах туһалаах буолаарай диэммин тиэрдэбин.Бастатан туран,
- бултуу сылдьан өрүсүһэр,туора киһиэхэ туһаайыллыбыт,анаммыт булду ылар сатаммат.Ону ыллахха бэйэҥ булдун ханнан,көтөр-сүүрэр тоһуйбат, куота сылдьар буолар.
- бултаан киирэн баран чугас дьоҥҥор,ол аата аймах-билэ,ыалларгар,доҕор- атас дьоҥҥор бэрсиэх тустааххын,оннук айаҕынан үллэстэр бэринньэҥ бул чукка Баай Байанай булдун бэйэтэ тэбэн биэрэр.
- атын булчут сэбигэр-сэбиргэлигэр (туһаҕар,сохсотугар,туутугар,илимигэр) киирэ сытар булду отой тыытыллыбат.
- улахан булка,ол аата (эһэҕэ,тайахха,табаҕа) сылдьар булчут атын кыра булду(куобаҕы,мас көтөрүн уонна да атыттары)түбэһэ түстэҕинэ бултаспат,көннөрүхонуктаах айаҕар сииригэр эрэ өлөрүөн сөп.
- тыаҕа тахсан бултуу сылдьан мээнэ айах атан айдаарыллыбат,оту-маһы алдьаппакка,мас мутугун тосторута үктээбэккэ сэмээр үөмэн хаамыллыахтаах,булду үргүппэт сыалтан.
- бултаан бүтэн баран оллоонун уотун үчүгэйдик умулларыахтаах,аһаабыт-сиэбит сиргин хомуйан,чөкөтөн барыахтааххын.
- булчут тыаҕа тахсан бултуйдаҕына үөрбүтүн биллэрэн тыа иччитигэр махталын биллэриэхтээх.Өлөрбүт кыылын муннун эбэтэр көтөрүн тумсун арыын нан биһиэхтээх.Оччотугар инники да өттүгэр тыа,күөл иччилэрэ булду бэрсэ туруохтара.Эбэтэр үүтээҥҥэ кэлэн уот оттон баран «Баай Байанай аһаа!»-диэнарыыны уокка айах туталлар.
- өлбүттээххэ сылдьыбыт буоллаҕына,булка тахсарын түөрт уон хонукка уһаты ахтаах,онтон ону тутуспакка булка тахсар түгэнигэр тыа,күөл иччилэрэ булдубэрсибэттэр.Хонуга аастаҕына бэйэтин уонна булдун сэбин-сэбиргэлин арчыланан баран тыаҕа тахсар.
- билиҥҥи кэмҥэ кыылы да,балыгы да бултуурга дьон киһиргээн ону-манытуора тыллаһан,олус өрөлөһөн бултуур буоллулар.Бу сыыһа.Тоҕо диэтэххэ мээнэ бас-баттах тылластахха,сыыһа-халты тутуннахха баай хара тыа иччитэ Баай Байанай хомойор эбэтэр өһүргэнэн булдуттан кэлин бэрсибэт буолар. Оччотугар бу булчут кэлин төһө да оҥостон таҕыстар бултуйбат буолар.Ол аата айылҕа бэйэтэ көрөн төһөнү биэрэринэн,бэрсэринэн сөп буолуохтааххын кыраны да бэристэҕинэ үөрбүккүн-көппүккүн биллэрэн хара тыа иччитигэр махтаныах тустааххын.
Былыр-былыргаттан Байанайы алы гынан,өһүргэппэт туһуттан булчут булт көрүҥүттэн көрөн араас-араас сиэри-туому тутуһан кэллэ.Мантан салгыы хайа баҕарар эр киһи сүрэҕин битиргэччи тэптэрбит улахан кыылга булт сиэрин-туомун туһунан кылгастык билиһиннэриим.
Кырдьаҕаһы,тыатааҕыны бултааһын.Эһэ улахан булт.Кинини бул туурга үөрүйэх,дойду уонна хотугу хоһуун дьон эрдэттэн тэринэн эрэ баран соруналлар.Тыатааҕы киһи саҥатын истэр,өйдүүр дииллэр,ол иһин бултуу баралларыгар тугу да саҥарбаттар,дьахтар эр киһитэ хомунарын көрөн бэйэтэ сэрэйиэхтээх.Доҕотторо эмиэ булчут киһилэрэ хомунарын көрөн,бар сар буоллахтарына,бэйэлэрэ тугу да ыйыппакка эрэ,саҥата-иҥэтэ суох хомум мутунан бараллар.Арҕахха киирбэтэх,туох эрэ кыһалҕаттан дьиэлэммэтэх эһэ ни кыс ортото суолун көрдөхтөрүнэ, «сотуун сырҕан» диэн ааттыыллар.Кыр дьан тииһэ-уоһа баранан айаҕын кыайан булуммат буолбут кырдьаҕас булчут үүтээнигэр бэйэтэ кэлэн бултатар эбит.
Булчут тыаҕа эһэ арҕаҕын таба хаамтаҕына,онтун сэмээр кэлэн кырдьаҕас киһиэхэ таайтаран биллэрэр.Ол кырдьаҕас «ньымаат» дэнэр,ол аатабултуур сиэри-туому дьаһайар киһи буолар.Маҥнай уһугуннараллар,ньымаат арҕах үрдүгэр туран дьаһайар.Арҕах айаҕар икки уһун маһы туора кириэстии угаллар,синньигэс ураҕас маһынан арҕах иһин булкуйан уһугуннара туран көрдөһөн маннык саҥалаах буолаллар, «иккилээхпэр ийэм өлбүтэ,аҕыстаахпар аҕам өлбүтэ,түҥ тулаайахпын,ойбоҥҥун буллар,аһыахпар аһым суох,таҥныах пар таҥаһым суох».Өлөрөн баран саамай эдэр киһини арҕахха киллэрэллэр, ол киһи эһэни быалаан тахсар,таһырдьа соһон таһааран баран кырдьаҕас киһи эһэ айаҕар туора мас уоптарар уонна талаҕынан баайар,ол аата айаҕы нан үөрүн таһаараллар.Астыылларыгар быһаҕы үтүлүк иһигэр кистэниллэр, «Арбаҕастаах оҕонньор,эйиигин сыгынньахтаан эрэбит»- диэн сэрэтэллэр.Бастаан тириитин оргууй,киһини сонун устан эрэр курдук сүлэллэр.Аҕа саастаах булчут саҕалыыр.Хаанын сиргэ тохпоттор,иҥиирин,уҥуоҕун алдьаппакка араараллар.Былыргылар сэптэрин биитин хаанынан биһэллэр.Уот оттон эттэрин буһараллар,сииллэригэр хаһыытыыллар, «Хуук,хуук!».Ол биһиги буолбатах, суордар сиэн эрэллэр диэн өйдөбүллээх.Уҥуоҕун хомуйан баран,өрбөххө суулаан араҥастыыллар.И.А.Худяков суруйарынан,айаҕын томторуктуу баайан,кулгааҕын бүөлээн баран төбөтүн маска ыйаан кэбиһэллэр.Бу туому толо роллоругар, «Эн уҥуоххун ытыгылаатыбыт»-дииллэр.Төннөллөрүгэр суолга,эккирэтэн тутан сиэбэтин диэн талах маһынан кириэс оҥорон уураллар.Онтонүүтээннэригэр кэлэн сааннан халлааҥҥа ытан тыас таһаараллар.
Булчуттар бултаан бүтэн дьиэлэригэр кэллэхтэринэ,дьон-сэргэ ытаабыта буолаллар.Малааһын остуолун тэрийэллэр.Ол иннинэ аал уоту оттон кырдьаҕас киһи эһэ сыатыттан уокка биэрэн уот иччитин аһатар.Баппа ҕайын харысхал оҥостон илдьэ сылдьаллар.Үөһүн эмиэ тутталлар.Эһэни бултуурга саҥа төрөөбүттээх,умса этиттэриилээх,өлбүттээх уонна сэлээр дьон сылдьаллара көҥүллэммэт.Өбүгэлэрбит олус элбэх эһэни өлөрүү – сэттээх-сэмэлээх дииллэрэ,онон тыатааҕыны мээнэ бултаспаттар.
Тайаҕы бултааһын.Сахаларга тайаҕы бултааһын ньымалара,айанан, сохсонон,туһаҕынан,сиргэ дьаама хаһан,ытынан үрдэрэн бултууллара.Онтон аныгы дьон кыһынын массыынанан сылдьан кэрийэн бултуур буоллулар.Тайаҕы бултаан баран тириитин сүлэллэригэр сэрэнэн алдьаппакка эрэ ылаллар Уҥуоҕун сүһүөхтэринэн арааран быһаҕынан быһаллар.Төбөтүн туһунан туспа уураллар.Уҥуоҕун алдьаппакка эрэ барытын хомуйан тыаҕа илдьэн көмөллөрэбэтэр үөһээ маска уураллар.Тоҕо диэтэргин айыы кыылын ким да тыытыа,тэпсиэ,ыһыа-тоҕуо суохтаах.
Куһу бултааһын.Биһиэхэ сахаларга куһу бултуурга тиргэлээһин,хап кааҥҥа иҥиннэрии уонна сааннан бултааһын көрүҥнэрэ бааллар.Дьон били гин үксүн күөлгэ мончуут түһэрэн дурдаҕа кэтээн олорон бултуур буоллулар.Хас биирдии булчут өбүгэлэрбит илдьэ кэлбит үгэстэрин тутуһан аал уот оттон алгыс этэн үҥэн-сүктэн туран сиэр-туом толоруохтаах.Сааһыт алааһыгар кии рэн,күөл илин өттүгэр туран күн тахсыытын диэки хайыһар.Сир-дойду,эбэ иччилэриттэн уот отторугар көҥүл ылан көрдөһөр,уотун оттор.Аал уотун,алаас,эбэ,сир-дойду иччилэриттэн,хара тыа иччититтэн Баай Байанайтан көрдөһөн алгыс этэр,сирин-уотун аһатар.Онтон дурдатын оҥостон,күөлүгэр киирэн мон чууктарын түһэртиир.Мончууктары түһэрэр бэйэтэ туспа быраабылалардаах. Кус ордук табан төгүрүк ууга түһээччи.Мончуук кустан арыый улахана,ахсаан өттүнэн элбэҕэ тартарыылаах буолар.Мончуук ыйааһына улахан оруолу онньуур,олус чэпчэки буоллаҕына кыра да тыалга наһаа хамсыыра,эймэҥнии олордоҕуна кус куттанан түспэт.Тыал мончууктарга утары олоруохтаах,тыал хайысхата уларыйдаҕына мончууту эмиэ олоҕун уларытан иһиллиэхтээх.
Дьэ бу булт сиэрин-туомун туһунан кэс тыл курдук этэн тураммын өссө төгүл булчуттарбар,ордук чуолаан булт абылаҥар саҥа хардыыны оҥороору сылдьар ыччаттарбар санатыам этэ айылҕаҕа,сиргэ-уокка сылдьан былыргы өбүгэлэрбит биһиэхэ анаан хаалларбыт үгэстэрин,сиэри-туому туту һан сылдьаргыт бу биһиэхэ сахаларга айылҕа суруллубатах сокуона буолар.
Аны туран олох бу аҕыйах хонуктааҕыта билиҥҥи сайдыылаах куйаар ситимигэр сааскы куһу бултааһын көҥүлүгэр,чуолаан суруоктарыгар уонна «подсадной куһунан» бултааһын сокуоннарыгар уларытыылар киирээри туралларын туһунан булт департаменын аналлаах саайтыгар иһитиннэрии тахсыбыт.Онон сааскы куска бараары сылдьар дьон барыбыт бу сокуон туохуларытыылары киллэрэрин кэтэһэн көрүөххэйиҥ.Син биир ол «подсаднойбу тунан» муус устар ый бүтүүтүттэн бултаабытынан барарбыт буолуо диэн мин кырдьаҕас киһи быһыытынан бөҕөх санаалаах олоробун.
Мин биир бэйэм бу «подсадной» ньыманнан бултаан көрбөтөх киһибин.Ол да буоллар тыыннаах куһунан уонна хааһынан бултууру боруоба лаан көрбүт киһибин.Хата эһиэхэ сааскы кус саҕаланаары турарынан туһанан ол туһунан кылгастык кэпсии түһүүм.Дойдубар Уус-Алдан Дабаадыматыгар биирдэ саас оскуола оҕолоро үс буолан өйүөлэнэн-таймаланан хонордуу тэринэн кустуу бардыбыт.Бөһүөлэктэн биэс биэрэстэлээх «Тимир ыйаабыт» диэн сиргэ тиийэн биир кус таптаан түһэр күөлүгэр быраҕыллыбыт дурда сэмнэҕэ баарын сөргүтэн хахха курдугу оҥоһуннубут.Ол сылдьан дурдабыт омоонун отунан сабаары хонууттан от үргүү сылдьан от быыһыгар саһа сыппыт тыһы көҕөнү ойутан таһааран саба түһэн тутан ыллыбыт.Эрдэ атын сааһыттар «куһаҕаннатан» баранкыайан булбатах кустара быһыылаах,аҥар кынатын тосту ыттаран «күөрэтии» куһа быһыылаах.Куһу ким хайа иннигэр түһэн бастаан туппутБөтүрүүс уол номнуо бэлэм да буоллар,өлүү кустаммыт киһибыһыытынан үөрбүтэ сүрдээх,куһун биһигиттэн көҥөммүт курдук туттан чылыгырыайкатын хоонньугар уктан кэбистэ.Онтон өйүн-өйдөөх Хаанньа уол кустанмаппытыттан эбитэ дуу,тутатына өй була охсон булумньу куспутун хата сүбэннэн «мончуук» оҥостуоххайын,эн эрэ кустанан хоонньугар укта сылдьыаҥ дуо диэн турда.Бөтүрүүспүт буоллар куһум аны куотан хаалыа диэбит курдук өр баҕайы буугунаан толкуйдуу түһэн баран,ханна барыай сөбүлэһэргэ тиийдэ.Куспутун аҥар атаҕыттан баайан баран от саҕатыгар олордон кэбистибит.Инньэ гынан мончууга суох дьон биир да буоллар мончууттаммыт курдук сананныбыт,буолаары буолан тыыннаах кус.Ол кэм саҕана «подсадной» эҥин диэн өйдөбүл отой суох кэмэ,улахан дьон маһынан кыһыллан оҥоһуллубут мончууктаахтар,ол даҕаны баар дьонугар баар.Күн намтыырын саҕана бултуу кэлбит дьон быһыытынан«дурдабытыгар» киирэн кэчигирэһэн олорунан кэбистибит.Куспут саҥата суох биир сиргэ эргичиҥнии-эргичиҥнии олорор.Борук-сорук буолуута үөһээннэн ааһар айан кустаран кынаттарын тыаһа куһугураһан ааһаллар,онно-манна тэйиччи ыраах саалар тыастара дөрүҥ-дөрүҥ «дор» гынара иһиллэр.Ол аайы биһиги кус ити кэлиэ, бу кэлиэ диэн букатын тэһииркэйэн сэргэх сирэй-харах,чуор кулгаах иччилэрэ буолан,тоҥорбутун да умнан биир кэм чөрөҥнөһө,өҥдөҥнөһө олоробут.Ол курдук олордохпутуна икки улахан кус,көҕөттөр быһыылаах,олох биһиги уубутугар түһэрдии намтаан,кынаттарын ыһыктынан тэлээрэн иһэллэрин көрө биэрдибит… «булчут» баҕайы дьон түһэрэн баран дэлбэритэ ытан ылыах айылаах бары тэбис-тэҥҥэ эбии хаптайан,ньыкыс гынныбыт…ону кытары били «биһиги» куспут хайдах эрэ «ньаах» диэбитигэр…көҕөттөрбүт эмискэ өрө ханарыс гынаат ааһа көтө турдулар,мэлийдэхпит ол.Сотору буолаатаны түөрт чыркымай куһууран кэлэн намтыах курдук гынан иһэн өрө ханарыс гыныыларыгар бу сырыыга баҕас диэбиттии үһүөн тэбис-тэҥҥэ өндөс гынаат үс уоһу утуу-субуу түһэртээтибит,мэлигир кустарбыт салгыы көтө турдулар…биһиги буоллар абабытыгар хайа-сах ыраатан эрэр кустары кэннилэриттэн уу-хаар баспыт харахтарбытынан сайыспыттыы одуулуу турдахпытына биир кус үөртэн быстан,намтаан ыраах тыа саҕатыгар баран түстэ.Ону кытары бары «оо,түстэ…түстэ» дэһээт ойуоккалаһан тахсан куспутун көрдүү сырыстыбыт.Тыа саҕатыгар эппэҥнэһэн тиийэн балайда өр көрдүү сатаатыбыт да булбатыбыт…хайыахпытый төттөрү төннөн саппаҥнаһан дурдабытыгар кэлбиппит…арай «Бөтүрүүспүт» куһа суох,быата атаҕыттан сөллөн баран хаалбыт,аны туран бэйэбит куспутун көрдөөһүн буолла…суох куспут көстүбэтэ,арааһа букатын олох куотардыы күөл уҥуор устан тахсыбыт быһыылаах,онно бу уу элбэҕэр туллумай саппыкылаах ырааппаккын уонна Хаанньа биһикки куһа суох дьон күөлү эргийэ барарга сүрэхпит тэппэт…хайауонна оскуолаҕа үөрэхпитигэр хойутаабатахпытына сатанар,инньэ гынан си рэйбит тэҥнэһэн,бары куһа суох дьиэбит диэки саллаҥнастыбыт.Дьэ итинник оҕо сылдьан «подсадной» куһунан бултаан турардаахпын.
Кэлин улаатан,сааһыран баран Эдьигээҥҥэ үлэлии сылдьан бииркүһүн табаарыспынаан Бүөтүрдүүн аатырар Мууна үрэҕин өрө ыраахха диэри мотуордаах оҥочоннон өксөйөн турардаахпыт.Айаннатан иһэн аара үрэххэ саҥардыы көтөн эрэр хаастарга түбэһэн дэлби «сэриилээн» хас да хааһы ыллыбыт.Эбиитин биир хаас «куһаҕаннатан» окко саһан тахсыбытын,тохтоон тыыннаахтыы тутан ыллыбыт,Бүөтүрүм хонукпутугар бу тыыннаах хааһынан таттаран,мончуук оҥостон боруобалаан көрүөхпүт диэтэ.Дьэ сөп.Киэһэриитэ Биллээх үрэх төрдүгэр тиийэн хонорго быһаарынныбыт.Ол мээнэҕэ буолбатах эбит,манна бу икки үрэх холбоһор сиринэн хаас көтүөн сөп үһү,кырдьык үрэх төрдүгэр култуйа курдукбадарааннаах уу баарыгар кус-хаас түһэн ааһар бэлиэлэрэ атахтарын суола, саахтара-ииктэрэ,түүлэрэ хаалбыта ону туоһулуур курдук.Киһим тыыннаах хааспытын ол бадарааҥҥа эмиэ атаҕыттан баайан баран олордон кэбистэ, онтон миигин итиннэ талах быыһыгар олор диэн буолла.Бэйэтэ үрэх иһигэр киирэнхонук сирбитин бэлэмнии,күөс буһара барда.Мин талахтар быыстарыгар киирэн хаастар кэлэллэрин манаан олоробун.Сотору борук сорук буолуута алларааттан уонча үөрдээх хаастар саҥарса-саҥарса тэйиччи соҕуһунан ааһан истэхтэринэ мин «хааһым» моонньун уһатан олорон сайыспыттыы саҥара-саҥара сапсыммытыгар,анараалар кыһаммакка салгыы көтө турдулар.Өр буолбата биир соҕотох хоҥор хаас саҥаранаймана-аймана миигин көрдө-көрбүтүнэн кэлэн истэҕинэ эмиэ мин хааһым саҥа таһааран хаахынаабытыгар соһуйбут курдук эмискэ үлүгэр күөрэс гынаат,аҕыйахта сапсынан ыраатан хаалла.Сотору күһүҥҥү халлаан хараҥаран,олоруом дуо, отуубар таҕыстаҕым дии.
Дьэ итинник былыр дьиикэй куһунан манчыыктанан сааланан турардаахпын,онно истибиккит курдук бултуйбатаҕым,баҕар дьиикэй айылҕа куһа-хааһа,доҕотторугар куттал баарын айылгытынан биллэрэр дуу диэхпин баҕарабын.Бэйэбэр олох чугас саныыр Сахам сирин булчуттара!
Эһигини ханна да сырыттаргыт өбүгэлэрбит үгэстэрин,булт сиэрин-туомун тутуһуохтара уонна бу номнуо икки сыл олоҕор киирэн үлэлии турар 1786 нүөмэрдээх,2021 сыл муус устар ый 1күнүгэр тахсыбыт дьаһал туһунан тус бэйэҕит санааларгытын бар-дьоҥҥутун кытары үллэстиэхтэрэ диэн эрэнэ хаалабын.
Федоров Захар Васильевич.70 саастаах.МВД бэтэрээнэ.
Горнай, Бэрдьигэстээх, Үрдэл уул.15. тел.8-914-294-15-02.
Туһаныллбыт литература.
- Федоров Афанасий Семенович.Өбүгэ сиэрэ-туома.Дьокуускай.Бичик 2011.
- Федорова Л.А.,Тимофеева А.С.Саха ыалын бастыҥ кинигэтэ.Дьокуускай.Бичик.2017.
- Алексеев Иван Егорович.Хомултан сылааһа,саха дьарыга,үгэһэ.Дьокуускай.Бичик.2013.
- Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнин ыйааҕа.Булт быраабылатыгар эбии уратылыылар. 1786 муус устар ый 1 күнэ 2021 сыл.