Салама — саха сиэрин-туомун ситэрэргэ мэлдьи туттуллар сиэл, таҥас кырадаһына кыбытыылаах ситии быа. Хара уонна маҥан сиэлинэн хатыйа тутан хаталлар. Ол кэннэ сүүмэх кылы (сиэли), таҥас кырадаһыннарын арыттыы баайаллар, туохха аналлааҕынан көрөн туоһунан сылгы, ынах арааһын кырыйан, томторуктары, ыаҕыйалары оҥорон ыйыыллар.
Сайылыкка таҕыстахха, салама ыйыыр сиэр-туом ХХ үйэ саҥатыгар диэри баара. Онуоха ыаллар түмсэннэр, сайылыктарын тумулугар эбэтэр кэриитигэр тахсаллара. Манна дьахтар аймах, оҕолор мусталлар. Эр киһи тахсыспат. Хас оҕус баарын илдьэ бараннар сонно маска баайаллар. Үс сиргэ түптэ күөдьүтэллэр. Саламаны ыал ийэлэрэ, эбэлэрэ буоланнар үүнэн турар хатыҥҥа намылыччы ыйыыллар. Суораттаах чабычахтарыгар арыыны былаан булкуйан баран били үс түптэҕэ “дойду иччитигэр туом кээһии” диэн ааттаан куталлар. Манна алгысчыт эмээхсин алҕыыр. Холобур, маннык диэн:
Ардайдаах сиэллээх,
Алгыстаах силиктээх
Күөгэйэр солко саламабын
Кэскиллээх кэй бараан кэнчээри
Кэлэр кэскилин иһин,
Отор тарбыйах
Тоҕой үрбэ кутун тускулугар,
Ийэ тэлгэһэ иэнигийэр илгэтигэр,
Үс боҕосколоох уһуойах мас
Туругурар тускутугар,
Айхаллаах алаас иччитэ
Арыы ньалыар аартыктаах,
Ахтаах сыт тунахтаах,
Аллар быйаҥ тускулаах
Ахсыырыма Мичил Хотун эбэм!
Тоҕус үйэ тонолуйбат тускута,
Аҕыс үйэ хамсаабат саргыта,
Сэттэ үйэҕэ сэллээбэт сиэгитэ
Тускулаан кулу!
Ити курдук бааллан турар атыыр оҕустарга хоолдьугуттан кутуругун төрдүгэр диэри арыылаах суораты алгыы-алгыы куталлар. “Ыарыы-сүтүү ылбатын, дьаҥ-дьаһах таарыйбатын, оһол-моһуок уолдьаабатын, үрүөлээххин үөдүт, томторуктааххын тэнит, Иэйэхсит хотунум иэнэгийэ турдун, кыырык!” диэн баран хамыйахтарын үөһээ быраҕан түөрэх кээһэллэр. Олордьу түстэҕинэ, “уруй-туску!” диэн үөрүүлээх аймалҕан буола түһэр. Онтон умса түстэҕинэ уку-суку буолаллар. Түптэлэрин эбии күөдьүтэн, арыылаах суораты эбии кутан, оҕустарга суораты эмиэ куталлар, ол кэнниттэн хамыйахтарын кыырыктаан хос быраҕаллар. Онтулара олордьу кэлэн түстэҕинэ, дьэ, улахан үөрүү буолар. Ити кэнниттэн бары олорон эрэ суораттарын бараныар диэри сииллэр. Кэпсэтии-ипсэтии, үөрүү-көтүү, ырыа-тойук буолар (6, с. 97).
Ити курдук былыр сахалар дойдуларын иччитигэр салама ыйаан, инникилэрэ барыта кэскиллээх буоллун диэн, кэлбит сайыннара этэҥҥэ ааһарыгар алҕаналлара. Ыйаммыт саламаны ким да тыыппат, алдьаппат, маны кэстэхтэринэ улахан аньыы буолар, дойду иччитэ иэстэһиэн, бурууһуон сөп.
Онтон дэлбиргэ диэн эмиэ син салама курдук. Сороҕор саламаны да дэлбиргэни даҕаны биирдик өйдүүллэр. Г.Е. Федоров суруйарынан «дэлбиргэ диэн аҥардас айыы аймаҕар — киһи-сүөһү төрдүгэр туттар бэлэх буолбакка, тулалаан олорор сирдэрин иччилэригэр, абааһыга тиийэ бэлэх уурар тэриллэрэ» буолар (5, с.193). Э.К. Пекарскай тылдьытыгар «дэлбиргэ» диэн ыһыах кэмигэр кымыс иһитигэр-хомуоһугар (чорооҥҥо, удьааҕа) баайар маҥан ситиини этэллэр диэн. Эбэтэр дойду иччитигэр анаан биэрэр (маска ыйыыр, сиргэ уурар) малларын: таҥас лоскуйун, сиэли, харчыны о.д.а этэллэр (2, стб. 688).
«Дэлбиргэ ыйыырга» сылгы сиэлинэн суон соҕус гына ситии хаталлар, ону сиэлинэн бытырыыстыыллар, туохха ананарынан көрөн араас кыыллары кырыйаннар ыйыыллар, онтон үчүгэй көстүүлээх, хойуу ньыыраайы мастаах тыа саҕатыгар дэрбиргэлэрин ыйыыллар. Онуоха тоҕуска тиийэ кыра сэргэлээн, мас эмэгэттээн, хахыйаҕынан чэчирдээн, титиригинэн кэрбэҥнээн тардаллара үһү. Ол гынан баран туохха аналлааҕынан көрөн алгыс этэн, тойук туойан, уокка ас кээһэн көрүлээн-нарылаан ааһаллара. Бүтэн баран туох баар туттубут малларын оҥкучах хаһан көмөллөр, эбэтэр сүрдьүгэс оҕото оҥорон күрүөлээн кэбиһэллэр. Оннук күрүөлээх дэлбиргэ тардыллыбыт сирдэрин икки төгүл көрбүтүн Г.Е. Федоров суруйар (5, с.193).
Дэлбиргэни булчуттар эмиэ тутталлар. Холобур, бултара хаҥнар түгэнигэр Чычыпкаан сиэрин-туомун оҥороллор. Онуоха ачаахтаах маһы булан (эбэтэр маһы хайытан аччатан оҥороллор), сэбэрэлээх эмэгэт оҥорон, алгыс этэн, уоттарын аһатан баран ачаах иһинэн киирэн тахсаллар. Онно чычыпкааҥҥа «дэлбиргэ» диэни ыйыыллар. Ол дэлбиргэни эмиэ сиэлинэн хаталлар уонна таҥас кырадаһынын кытары күндү түүлээх тириилэри баайаллар, дьэ, ону Байанайга анаан чычыпкааҥҥа тардаллар.
Онон «дэлбиргэ ыйааһына» диэн чопчу туохха эрэ анаан, анал сиэр-туом толорон ыйыыр буолар эбиттэр. Ситиигэ таҥас кырадаһыныттан уонна сиэлтэн ураты араас эмэгэттэр, кыыл тириитэ, куорсуна ыйаннаҕына «дэлбиргэ» аатырар быһыылаах.
Сүрүннээн көрдөххө, саха сиэригэр-туомугар сылгы сиэлэ мэлдьи туттуллар. Сиэл ыраастыыр, чараас эйгэни кытары ситимниир аналлаах. Кинини араас суол сиэргэ-туомҥа тутталлар, салама ситиитин сиэлинэн хаталлар. Онон ситии эмиэ «анараа эйгэни» кытта ситимниир суолталанар. Холобур, оҕо кутун таттарыы сиэригэр–туомугар ойуун этиитинэн тоҕус уостаах Тойон Дуурай сэргэни туруоран, хаптаһанынан “маҥан дьолуо былыттаан”, үрдүгэр кыракый сэттэ чороону оҥорон туруоран, сэргэ ортотунан чараас тымтыгынан төгүрүччү ии оҥорон, ол иһигэр үрүҥ кылга чыычаах эмэгэтин олордон, “былыты” уҥуордаан икки былас ордук уһуннаах, сүүмэх сиэллээх, кыһыл, үрүҥ, хара кырадаһыннардаах иҥиир ситиини намылытан, ол түмүктэрин оҕо көрдүүр эрдээх дьахтарга туттараллар (4, с.33). Ол аата бу Тойон Дуурай сэргэ үс дойдуну кэрэһэлиир оҥоһуулаах, онтон ситии үөһээ дойдуттан түһэн – айыы аймаҕын кытары ситимниир аналлаах.
Саламаҕа баар бытырыыс таҥас, сиэл көмүскэл быһыытынан толкуйданар. Холобур, ойуун кумуута сиэҕинэн, тэллэҕинэн бүтүннүү бытырыыс буолар. Чаппараак, кычым муннуктарынан, ойоҕосторунан эмиэ бытырыыстанар. Киһи үөрүн хаайар түктүйэҕэ муннуктарынан сиэл сүүмэҕэ бытырыыстаах буолар.
Салама ситиитин сүрүн көстүүтэ – кинини маҥан уонна хара сиэлинэн хаталлар, ол аата икки эйгэни тэҥниир дьүөрэлэһиини көрдөрөр. Ол да иһин кини сиэр-туом эйгэтигэр көмүскэл, чэрчи быһыытынан туттуллар.
Борисов Б.Б.
Тирэх литирэтиирэ:
- Данилова Н.К., Васильев В.Е. Религиозный ландшафт: «сиэл», «салама» и «дэлбиргэ» в ритуальном пространстве в свете изучения эволюции бескровных жертвоприношений народа саха. https://cyberleninka.ru/article/n/religioznyy-landshaft-siel-salama-i-delbirge-v-ritualnom-prostranstve-v-svete-izucheniya-evolyutsii-beskrovnyh-zhertvoprinosheniy
- Пекарский Э.К. Словарь якутского языка. Т.1. – М., 1958-1959.
- Обрядовая поэзия саха (якутов). – Новосибирск, 2003.
- Саввинов В.И. Үйэлэри уҥуордаан. – Дьокуускай: Бичик, 2012.
- Сунтаар фольклора. Фольклорист Федоров Г.Е. суруйууларынан. – Дьокуускай: Дани-Алмас, 2019.
- Федоров Г.Е. Өбүгэлэрбит өлбөт-сүппэт үйэлээх үгэстэрэ. – Дьокуускай: Бичик, 2011.