Төрөөбүт дойдуҥ устуоруйатын, норуотун олоҕун-дьаһаҕын, сиэрин-туомун билии хас биирдии киһиэхэ олус улахан суолталаах. Урукку өттүгэр ыччат хайдах үлэлээн-хамсаан, олорон ааспытын билэр, билиҥҥи кэм ыччаттарын кытта тэҥнээн көрөр олус интэриэһинэй. Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, документалист-суруйааччы, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Амма улууһун Абаҕа, Амма Наахара уонна Таатта улууһун Баайаҕа нэһилиэктэрин, итиэннэ Амма улууһун бочуоттаах гражданина, Бүтүн Арассыыйатааҕы «России верные сыны» конкурс лауреата мэтээллээх, «Yтүөнү үйэтитээччи» номинация лауреата, Амма Наахара орто оскуолатын маҥнайгы выпускнига, краевед, биир дойдулаахпыт Дмитрий Николаевич Гаврильев буолар.
Кини Саха сирин олохтоохторугар сүӊкэн өӊөлөөх, Аҕа дойду сэрии кыттыылаахтарын, сураҕа суох сүппүт буойуннары көрдөөһүннэринэн дьаныардаахтык дьарыктаммыта, элбэх кинигэ ааптара.
Дмитрий Николаевич үгүс сылларга хомуйбут историческай суолталаах матырыйаалларын үөрэтии, суруйааччы олоҕун, айар үлэтин ыччат дьоҥҥо тиэрдии биһиги ытык иэспит буолар.
Дмитрий Николаевич Амма оройуонун Амма-Наахара нэһилиэгэр 1938 сыллаахха атырдьах ыйын 24 күнүгэр төрөөбүтэ. Ийэтэ — Александра Петровна, аҕата — Николай Петрович. Дима уол оҕо сааһыгар иринньэх этэ, оскуолаҕа 9 саастааҕар киирбитэ. Кыра эрдэҕиттэн билиэн – көрүөн баҕалаах буолан, оскуолаҕа киириэн инниттэн алпаабыты билэр, ахсааны иӊнибэккэ суоттуур этэ. Инньэ гынан, нулевой кылааска 3 эрэ күн үөрэнэн баран, маӊнайгы кылааска быһа таһаарбыттара. Кылааска биир бастыӊ үөрэнээччи этэ. Оскуолаттан ыла уус – уран литератураҕа сыһыаннааҕа. Ахсыс кылаастан саҕалаан, «Смена» фотоаппаратынан хаартыскаҕа түһэрэрэ. Саха сирин айылҕатын, Хотугу Кавказ, орто Азия, Монголия кэрэ-бэлиэ көстүүлэрин хаартыскаҕа устуталаабыта. Бүтүн Сойуустааҕы фотокуонкуруска кыттан, Религия уонна атеизм Бүтүн Сойуустааҕы мусуойуттан, «Советское фото» сурунаалтан грамоталарынан наҕараадаламмыта. «Амма» сопхуос Өнньүөстээҕи отделениетын комсомольскай тэрилтэтин сэкэрэтээринэн талылла сылдьыбыта.
Оччотооҕу эдэр ыччат оскуоланы бүтэрэн баран, комсомольскай путевканан производствоҕа үлэлии тахсара. Ол курдук Дима Гаврильев онуһу бүтэрээт «Оскуола – производство – үрдүк үөрэх» диэн девиһынэн Петр Ионович Яковлев көҕүлээһининэн бары тутуспутунан производствоҕа баралларын туһунан ыҥырыы таһааран сопхуоска үлэлии тахсаллар. Дима Гаврильев комсомольскай путевканан «Амма» совхоз Өнньүөстээҕи отделениетыгар дизелиһинэн үлэлээбитэ. Бу туһунан Дмитрий Николаевич «Амма Наахара орто оскуолатын маҥнайгы выпускниктара» диэн кинигэтигэр суруйбут: «Хас күн аайы доҕорум Васялаах уонна учууталбыт Петр Ионович үлэлиир пиэрмэлэригэр, сарсыарда 5 чааска туран маҥнайгы сменаҕа, бөһүөлэгим ыаллара түлүк ууларыгар утуйа сыттахтарына, электростанциябар киирэн, «ДТ-54» мотуорбун собуоттаан, Ильич лаампатын сандаардыбыппытын билигин ордук үөрэ-ахта санаатым. Петр Ионович үлэлээбит уонна салайбыт «Юбилейнай» ыччат комсомольскай ферматын сайылыга, билигин «Дьуонабыс алааһа-Арыы алааһа» диэн ааттаммыта. Депутат-ыанньыксыт Петр Ионович ыччат үөрэххэ дьулуһарын, идэ ыларын сөбүлүүр, бэйэтэ эмиэ көмөлөһөр этэ. Амма Наахара оскуолатын бастакы выпускниктара комсомольскай путевканан икки сыл үлэлээн баран, үгүстэрэ орто уонна үрдүк үөрэҕи бүтэрбиттэрэ, баһылаабыт идэлэринэн учууталларын, наставниктарын Социалистическай Yлэ Геройа П.И. Яковлев курдук дьулуурдаахтык, айымньылаахтык, эппиэтинэстээхтик үлэлээбиттэрэ. Дмитрий Николаевич Амма оройуонун хаһыатыгар литсотруднигынан, фотокорреспонденынан барыта 10 сыл, 5 сыл Чурапчытааҕы СПТУ-га эстетика преподавателинэн үлэлээбитэ. Дмитрий Николаевич Саха государственнай университетын историко-филологическай факультетын саха салаатын ситиһиилээхтик бүтэрбитэ.
Документалист-суруйааччы, кыраайы үөрэтэээччи Д.Н. Гаврильев бу элбэх бириэмэни, сыраны эрэйэр утумнаах үлэтигэр кэргэнэ Анна Федосеевна күүһэ-уоҕа тиийэринэн өрүү көмөлөһөрө-өйүүрэ. Улахан кыыстара Сардаана СГУ-га преподавателынан үлэлээбитэ, филологическай наука кандидата, 21 научнай үлэлээх. Кыра кыыс Мария – историк уонна юрист. Уоллара – Дмитрий бэйэтэ тэрилтэ салайааччыта, сиэннэрдээхтэр.
Дмитрий Николаевич ыараханнык ыалдьа да сылдьан, санаатын күүһүнэн, сынньанан ыла-ыла сороҕун илиитинэн суруйан, сороҕун кэргэнэ Анна Федосеевна бэчээттээн айар-чинчийэр үлэтин тохтоппотоҕо. Кини буойун аата бар дьонун сүрэҕэр, өйүгэр-санаатыгар тиллэрин, тыыннаах хааларын туһугар, күндүттэн күндү дьоннорун сүтэрбиттэр сүрэхтэрэ уоскуйарын туһугар дууһатын сылааһын, өйүн күүһүн биэрэн туран үлэлээбитэ. Кимтэн да көмөтө суох бэйэтэ үбүлэнэн Москва, Ленинград, Иркутскай, Смоленскай, Ржев уонна да атын куораттар архыыптарын матырыйаалларын үөрэппитэ, Саха сирин сүүрбэттэн тахса улуустарын кэрийэн, үгүс киһини көрсөн, сэрии кыттыылаахтарын ахтыыларын хомуйбут.
Кини суруйбут кинигэлэрэ бастаан утаа көрдөххө ааттар, сыыппаралар эрэ курдуктар. Онтон ис иһигэр киирдэххэ бу билиҥҥи кэмҥэ туохха да тэҥнэммэт докумуоннар, эдэр ыччат билбэтэх иэдээннээх сэриитин туоһулара буолаллар. Сыл-хонук ааһан истэҕин аайы, сэриигэ сылдьыбыт тыыннаах туоһулар аҕыйаан иһэллэр. Биһиги, ыччаттар, бу маннык кинигэлэри ааҕан, история кэрчик кэмнэрин билиибит кэҥиирэ саарбаҕа суох.
«Өлбөт өрөгөй» диэн мемориал кинигэҕэ барыта 641 буойун ханна сырдык тыына быстыбыта сиһилии дааннайдаах суруллубут. Онтон Саха сирин буойуннарын фронтовой историяларын чөлүгэр түһэрэргэ сыралаһан туран дьарыктаммыт үлэлэрин түмүгүнэн “ Албан аат”, “Буойуннар”, “Ытыктабыл” уонна уонунан ахсааннаах сэрии историятыгар, буойуннарга анаммыт үлэлэрдээх. Кини Амма улууһун уонна Саха сирин нэһилиэктэрин дьоно сэрии толоонугар геройдуу охтубут эбэтэр эмсэҕэлээн эргиллибит буойуннары толору булан үйэтиттэ. Манна хомуллубут хаартыскалар, историческай чахчылар Аҕа дойду Улуу сэриититтэн эргиллэн кэлбит буойуттар бары чугас дьонноругар, оҕолоругар, сиэннэригэр анаан үйэлэргэ өйдөбүнньүк буолар.
Маны таһынан, кини Саха сиригэр гражданскай сэрии историятын үөрэтиигэ, чуолаан Саһыл Сыһыы муустаах төгүрүктээһинигэр өлбүт кыһыл партизаннар ааттарын-суолларын чуолкайдааһынын түмүгэр, бу сэриигэ 284 киһи кыттыбытыттан 272 киһи аатын-суолун толору булан, кинилэр ааттара тимиргэ кутуллан, кэнчээри ыччакка анаан үйэлээхтик оҥоһуллубута.
Маны таһынан улууспут бастыҥ үлэһит дьонун, “ Амма” совхоз 1930 сылтан 2000 сылга диэри үлэтин, нефтебаза, Амгаавтодор тэрилтэлэр тустарынан кинигэлэри суруйбута. Амма улууһун 20-40 сылларга репрессияламмыт уонна кэлин реабилитацияламмыт дьон историятын үөрэтэн «Репрессия и реабилитация» диэн кинигэни суруйбута. Онон Дмитрий Николаевич чахчы даҕаны биһиги киэн туттар биир дойдулаахпыт, кыраайы үөрэтээччибит буолар.
Дмитрий Николаевич иккис улахан дьарыгынан топонимика буолар. 1964 сылтан саҕалаан дьарыктаммыта. Оччолорго сир аатын үөрэтии киэӊник тэнийэ илигэ. Бу үлэ элбэх сыраны эрэйэр, элбэхтик кэлиэххэ-барыахха, дьону-сэргэни кытта кэпсэтиэххэ, туоһулаһыахха наада. Кини 100-тэн тахса сир аатын, номох буолбут остуоруйалары хомуйбута. Биир номоҕо (1991 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыт) Амма Солобуодата 1652-1917 сыллардаах кэмин туһунан: “Амма – кырдьаҕас Солобуода. Кини бэрт былыргыттан биллэр. Аан бастаан 1652 сыллаахха нуучча бааһынайдара саха төрүттээх бояр В. Богданов баһылыктаах 6 көскө анаммыт бааһынайдары кытта Амма буоругар үктэммит. *** Саха маҥнайгы литературнай айымньытын суруйбут, сахалыы суругунан аан бастаан саҥарбыт автор Афанасий Яковлевич Уваровскай Аммаҕа иккитэ кэлэн ааспыт. *** И.А. Гончаров Фрегат “Паллада” диэн икки туомнаах кинигэтигэр сиһилии, киэҥник хабан оччотооҕу Амма Солобуодатын туһунан суруйбут. *** Саха сиригэр аан туман үгэннээн, Амма Солобуодатын дьиэлэрин тыал-куус хаарынан тибэн тымныйан турдаҕына, Короленко В.Г. 1881 сыллаахха ахсынньы 1 күнүгэр кэлбит. *** Амма улууһугар политическай сыылынайдар Бертенев Д.И., Ершов Н.С., Катин-Ярцев В.Н., Эйдельман Б.Л. уонна да атыттар нэһилиэнньэ ортотугар кэлэн иһэр дьоллоох олох, сырдык ыра туолар олоҕо иһэрин туһунан элбэҕи кэпсээбиттэр, быһаарбыттар, өйдөппүттэр.” диэн суруйар. Маны таһынан Чурапчыга үлэлиир сылларыгар саха былыргы сэргэлэрин үөрэтиинэн дьарыктаммыта.
Ити курдук бу кинигэлэртэн мин аҕа көлүөнэ дьон туһунан, урукку сэбиэскэй кэминээҕи олох-дьаһах туһунан элбэх саҥаны биллим. Төһө да олохпут уларыйбытын иһин эдэр ыччат мэлдьитин олоххо, үөрэххэ, сырдыкка тардыһар, кэрэни кэрэхсиир.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, документалист-суруйааччы, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, өссө олох уустук биир үлэ көрүӊэ – топонимиканан дьарыктаммыт, дэгиттэр талааннаах Дмитрий Николаевич Гаврильев буолар. Кини суруйбут кинигэлэрэ устуоруйаны үɵрэтиигэ баай, дириӊ ис хоһоонноох матырыйааллар буолаллар. Мин кини кинигэлэрин геройдарыттан үлэни таптыырга, үɵрэххэ, кэрэҕэ, сырдыкка тардыһарга, дьулуурдаах буоларга, чɵл олоҕу тутуһарга наадатын ɵссɵ тɵгүл ɵйдɵɵтүм. Кинигэ – биһигини ааспыты уонна кэлэри кытта сибээстиир күүс буолар. Кинигэни умсугуйан ааҕар киһи, тɵрɵɵбүт сирин историятын билэр, саңа үйэҕэ бэлэмнээх буолар, сөптөөх суолу тутуһар. Ол иһин бу кинигэлэри оҕолор, эдэр ыччаттар ааҕалларыгар сүбэлиэм этэ.
Дмитрий Николаевич эппит тыллара: «Олоҕум тухары кырдьык иһин охсуһуом!» диэн. Мин санаабар, кини туохтан да толлон турбат, хорсун, тулуурдаах, Ийэ дойдутугар бэриниилээх, дьаныардаах үлэһит киһи. Биир дойдулаахпыт Гаврильев Дмитрий Николаевич аатынан киэн туттабыт, кини аата үйэлэргэ ааттана турдун!