Икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх, бокуйар тобуктаах бороҥ урааҥхай орто дойдуга айыллан кэлэн олох олоруута кэмнээх-болдьохтоох буолар. Былыргы кырдьаҕастар 75 саастарын туоллахтарына “биир киһи олоҕун олордум, онон барыахтаах сирбэр аттаннахпына да сөп” дииллэрэ. Ол аата өбүгэлэрбит биир киһи олоҕун 75 сааһынан кэмнээн, киһи бу кэрчиккэ икки алдьархайдаах суту-курааны туораан аатын түспэккэ олордоҕуна “биир киһи олоҕун олордум” диирэ үһү.
Онон кырдьаҕас дьон бараллара чугаһаабытын сэрэйдэхтэринэ, эрдэтинэ тэринэн, бэлэмнэнэн бараллара. Ханна көмүллүөхтээх сирдэрин ыйаллара, холболорун (хоруоптарын), мэҥэлэрин (уҥуохтарын) оҥоттороллоро. Оттон дьахталлар бэдэр (буобура, быыдара, саһыл) тириитин ытыс саҕа лоскуйун булуналлара. Бу “олох” диэн ааттанар, сыалдьалларыгар укталлар. Дьахтар бу түү лоскуйа суох көмүлүннэҕинэ, анаара дойдуга эрэйи-муҥу көрөрө үһү.
Былыр түспүт тиистэрин, кырыммыт тыҥырахтарын, баттахтарын мээнэ ыспат этилэр. Киһи өллөҕүнэ, тирии хааҕа (кэлин мөһөөччүккэ) мунньуллубут баттаҕын уган ыыталлара.
Өлөрө чугаһаабытын билбит киһи дьонугар кэриэһин этэрэ, баайын-дуолун анаталыыра. Көҥсүү аһын (бүтэһиктээх аһын) асаһара. Баайдарын кимиэхэ да анаабакка, ону ааһан “баай-дуол кутун өлөрөн” барар күтүр дьон эмиэ бааллара. Оннук киһи биир эмэ сүөһүтүн түүтүн ылан хонноҕор уонна быттыгар уктан баран этэрэ: “Хороҕор муостааҕым кута-сүрэ миигин кытта барсыҥ, бу дойдуга аны төрөөмөҥ-ууһаамаҥ!”, — диэн. Эбэтэр кымыс көөнньөрүүтүнэн этин-сиинин бистэн баран этэрэ: “Сыспай сиэллээҕим кута-сүрэ миигин кыттар барыс, бу дойдуга төрөөмөҥ-ууһаамаҥ!”. Бороҕон улууһун Лөгөй нэһилиэгин баайа, тыһыынча сүөһүлээх Бүөтүр Барыыһап-Түгүнүүр (биһиги төрүппүт) өлөрүгэр кэриэһин эппит: “Биһиги аймахха аны мин курдук муҥаат баай үөскээбэтин. Өскөтүн оннук киһи төрүүр-үөскүүр күннээх буоллаҕына, эккирэтэн ситэн сиэм”, — диэн миинэр атын, кулут киһитин, боотурдар кыргыска кэтэр куйахтарын, сонордьут ытын, туутун, илимин кытта көмнөрбүтэ үһү.
Дьону түбүгүрдүбэккэ, бэйэлэрэ суунан-тараанан, таҥнан-саптан уу чуумпутук “барар” дьон эмиэ бааллара. В.Л. Серошевскай Дьааҥыга Винокуров баай, Байаҕантайга Сыромятников баай хоолдьуга сылгыларын өлөттөрөн, көҥсүү астарын аһаан, туох да түбүгэ-садьыга суох “барбыттарын” туһунан ахтар.
Саха киһини көмүү кэмигэр аһара ытыыры-соҥууру, суланыыны сөпсөөбөт. Ол эрэн, сорох суруйууларга этиллэринэн, былыр киһини таһааралларыгар дьахтар ытатыы диэн баара үһү. Ол аата көмүү кэмигэр анаан-минээн, муҥатыйан ытыыр дьахталлар бааллара. Бу былыргы түүрдэртэн саҕалаан бүтүн Соҕуруу Сибииргэ тарҕаммыт сиэр.
Былыр көмүллэр киһи сирэйин киис эбэтэр саһыл тириитинэн, сороҕор бэргэһэтинэн, былаатынан сабаллара. Ол аннах (амнах) диэн ааттаах. Сүктэр кыыс сирэйин сабыыта эмиэ аннах диэн. Сүрүннээн киһини көмүү уонна ыал буолуу сиэрэ-туома атылыы суолталаахтарын туһунан чинчийээччилэр ыйаллар. Кыыс сүктэн барыыта, алаһа дьиэтиттэн арахсыыта — орто дойдуттан букатыннаахтык барар киһини кытта майгыннаһар өрүттэрдээх.
Өлбүт киһиэхэ өһүк таҥаһын (айанныыр таҥаһын) таҥыннараллара. Дьахтарга оннук таҥаһынан сүктэн кэлэригэр кэппит таҥалай соно буолара. Эр киһиэхэ эмиэ мааны таҥаһын толору таҥыннараллара. Баай дьоҥҥо хастыы да суол таҥаһы уган ыыталлара. Оттон өлүөхсүккэ сөптөөх өһүк таҥаһа суох буоллаҕына, саҥаны тигэллэрэ. Онуоха инньэлэрин уһугун бэйэлэрин диэки туһаайбакка уонна түмүктээбэккэ эрэ тигиэхтээхтэрэ. Өһүк таҥаһы буруонан арчылаан баран кэтэрдэллэрэ. Тимэҕин барытын тимэхтииллэрэ, аһаҕас сирин хам тигэллэрэ, этэрбэһин икки-үс сиринэн тэһэллэрэ (кута иҥнибэккэ тахсан барарыгар).
Өлбүт киһи аймахтара «кирдээх» аатыраллара. Кинилэр саҥа ый үүнүөр диэри бултуу, балыктыы бараллара, булт сэбин-сэбиргэлин таарыйаллара бобуллара. «Кирдээх» киһи булду хаҥыннарыан сөп. Ол иһин былыр оннооҕор итинтэн сылтаан сууттаһаллара үһү – “бу киһи соруйан «кирдээх» кэлэн мин булпун-балыкпын хаҥыннарда» диэн. И.А. Худяков суруйарынан өлүөхсүт куорчаҕын (хоруобун) көтөхсүбүт киһини үс күн тухары дьиэлэригэр киллэрбэттэр, бастакы этиҥ этиэр диэри туспа иһиттэн аһаталлар. Маны таһынан «кирдээх» дьон ыһыахха сылдьаллара бобуллара, ыһыахха анаан көөнньөрүллүбүт кымыһы биир сыллара туолуор диэри иһиэ суохтаахтара.
Былыр өлбүт киһини көмөр киибэстэр диэн анал үлэһит дьоннор бааллара. Кинилэри анаан-минээн мунньахха талаллара. Үксүгэр оҕото-уруута суох, быстар дьадаҥы оҕонньоттор буолаллара. Нэһилиэк аайы киибэстэр бааллара. Киибэһи оҕо эбэтэр ыалдьа сытар киһи баар дьиэтигэр киллэрбэт этилэр. Атын дьиэлэргэ ый туолар кэмигэр эрэ киллэрэллэрэ, ону даҕаны, оһоҕу хоту өттүнэн ырааҕынан эргийэ сылдьыахтааҕа — уот иччитин өһүргэппэт туһуттан. Киибэс аҕалбыт кэһиитин оһох ураатынан түһэрэн «ыраастаан» баран ылаллара.
Хоолдьуга диэн ааттаан сүөһү эбэтэр сылгы өлөрөллөрө. Өлүөхсүт бу хоолдьугатынаан анараа дойдуга айанныахтааҕа. Онон эр киһи өллөҕүнэ, аты эбэтэр оҕуһу, дьахтар өллөҕүнэ ынаҕы, борооскуну өлөрөллөрө. Хоолдьуганы сиһин үөһүн быһа тардан өлөрөллөрө. Эттииллэригэр сүгэлэммэттэр, уҥуоҕун тоһуппаттар, барытын быһаҕынан сүһүөхтэринэн арааран ылаллар. Маны «сатаҕа быһыы» диэн ааттыыллар. Хоолдьуга этин көмүүгэ үлэлээбит, сылдьыбыт дьоҥҥо сиэтэллэрэ, оҕолорго уонна эдэр дьахталларга биэрбэт этилэр.
Үөһэ этиллибитин курдук, киһи өлүөн иннигэр үксүгэр көмүллэр сирин бэйэтэ ыйара. Саха көмүллэригэр үрдүк, тумул сири талара. Иин хаһыахтарын иннигэр хоолдьуга хаанын сиргэ ыһан тумул бэлэҕэ диэни оҥороллоро. Былыргы үһүйээннэргэ кэпсэнэринэн, көмүөхтээх сирдэригэр сылгыны өлөрөн хаан таһаараллара үһү. Сири аан маҥнайгынан иин хаһааччылартан саамай аҕалара бааһырдара. Онуоха хоруурун хоолдьуга хаана кутуллубут иһитигэр уган ылара уонна тыл этэн баран сиргэ «Х» курдук кириэс тардара. Дьэ, бу кэнниттэн ииннэрин хаһан саҕалыыллара.
Сахалар киһини көмүүнү араастаан ааттыыллар: кистээһин, таһаарыы, уҥуох тутуу, уҥуох көтөҕүү, көмүү о.д.а.
Былыргыны өҥөйөн көрдөххө, киһини кистээһин үс сүрүн көрүҥэ баара: уматыы, араҥастааһын, сиргэ көмүү. Көннөрү туоска суулаан баран көмүү эмиэ баара. Г.Е. Федоров-
Сэһэн Дьөгүөр оннук дьахтар уҥуоҕун Устье бөһүөлэгиттэн Кэмпэндээйилиир суол кытыытыттан булбутун туһунан суруйар. Ньурбаҕа Өҥөлдьө Үҥкүрүгэр 1994 с. тыраахтарынан буор астара сылдьан туоска сууламмыт киһи уҥуоҕун күттэрэн таһаарбыттара биллэр. Онтуларын аньыырҕаан төттөрү көмпүттэр. Атын сиринэн астараары гыммыттара, аны тириигэ сууламмыт киһи өлүгэ тахсан кэлбит. 1926 с. ССРС Билимин Академиятын эспэдииссийэтин С.Е. Шрейбер салалталаах этэрээтэ Сиэйэттэн 15 км тэйиччи сиртэн, тиит кумалааныттан оҕо уҥуоҕун булан турар. Ити курдук былыргы өбүгэлэрбит дьону араастаан көмпүттэрэ биирдиилээн көстүтэлииллэр.
Киһини сиргэ көмүү ордук нууччалар кэлбиттэрин кэннэ тарҕаммыта диэн чинчийээччилэр бэлиэтииллэр. Онуоха былыргы саха киһи уҥуоҕун сир үрдүгэр баар тутуутун мэҥэ, тас маһын (тэбиэҕин) – аҕа мас, ис маһын (хоруобун) — ийэ мас диэн ааттыыр.
Өлбүт киһини үһүс күнүгэр таһаараллара. Оҕустаах эбэтэр аттаах сыарҕанан тиэйэн илдьэллэрэ. Кэнниттэн дьоно батыһара. Көмөр сирдэригэр тиийэн баран бырастыылаһар тыл этэллэрэ. Иинигэр «анараа дойдуга туттарыгар» диэн малын-салын, таҥаһын-сабын угаллара. Ону барытын алдьатан, тоһутан баран уураллара — ол аата анараа дойдуга барар маллары эмиэ «өлөрөллөрө». Бүтүнү уктахтарына, ол мал орто дойду дьолун, быйаҥын илдьэ барар диэн саныыллара. Өлүөхсүт көҥсүү аһын – туой иһиккэ арыыны, кытыйаларга, туос иһиттэргэ үрүҥ аһы эмиэ угаллара. Маны көмүллүбүт киһи “анараа дойдуга тиийиэр дылы сиир” диэн өйдөбүл баара.
Куорчаҕы ииҥҥэ түһэрэн баран кэлбит дьон биирдии ытыс буору быраҕара. Көмөн бүтэн баран саамай саастаахтара түмүк тыл этэрэ. Көмүүгэ туттубут хоруурдарын, күрдьэхтэрин, хойгуоларын, сыарҕаларын алдьатан баран уҥуох таһыгар хааллараллара. Илдьэ барар көҥүллэммэт. Уҥуох аттыгар баар маска хоолдьуга төбөтүн уҥуоҕун ыйыыллара. Онтон аттарыгар олорон уҥуоҕу үс төгүл эргийэллэрэ. Дьиэлэригэр төннөллөрүгэр кэннилэрин хайыһан көрүө суохтаахтара — көмүллүбүт киһи кута батыһыан сөп. Кыратык тэйэ түһэн баран сиргэ икки чэчири кэриэстии ууран “суолларын сабаллара”.
Дьиэлэригэр тиийэн баран кулуһун оттоллоро уонна онно хоолдьуга уҥуоҕун, куорчахтан хаалбыт көөбүлү уматаллара. Онтон кулуһуну үстэ эргийэллэрэ, онуоха “аччы, аччы!” дии-дии бэйэ-бэйэлэрин көхсүлэрин талаҕынан таһыйаллара. Дьиэҕэ киирэллэригэр эмиэ кыракый кулуһун оттубуттарын атыллаан ааһаллара. Дьиэ тас эркинин этиҥ охсубут маһынан буруолатан арчылыыллара. Онтон остуолга олорон көҥсүү аһын аһыыллара.
Былыр баай дьону аттаах, тэһиинньит кулуттаах көмүү сиэрэ баара. Ол туһунан саха номохторугар, үһүйээннэригэр кэпсэнэр, чинчийээччилэр суруйууларыгар эмиэ баар. Археолог И.В. Константинов 1970 с. Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Чыамайыкы нэһилиэгэр Сонорук баай аттаах көмүүтүн хаспыт. Номоххо кэпсэнэринэн кинини кытта тэһиинньит кулутун көмүөхтээхтэр эбит.
Ону тэһиинньитэ, атын сүүрдэн аҕалан ииҥҥэ түһэн иһэн, атыттан ыстанан куотан хаалбыт. И.В. Константинов маҥнайгы иинтэн бүтүннүү ойуулаах туоһунан сууламмыт куорчаҕы булбут, иһигэр кырдьаҕас киһи төбөтүнэн хотулуу-арҕаа хайысханан сытара. Өлүөхсүтү кытта ох сааны, охтору, батыйаны, быһаҕы уонна ат кырыаччытын укпуттар. Иккис ииҥҥэ үүннээх-тэһииннээх, ыҥыырдаах аты көмпүттэрин булбуттар. Манна тирииттэн быһан оҥоһуллубут, синньигэс тириинэн уонна туоһунан эриллибит кыракый киһи эмэгэтэ баара. И.В. Константинов бу эмэгэти куоппут тэһиинньит оннугар солбуйан укпуттар диэн сабаҕалаабыт.
Ньурба улууһун Чаппанда нэһилиэгэр Ынах сыһыытыгар көстүбүт 4 аттаах көмүүгэ Баай Хаптаанньаны кытта тэһиинньит кулутун эмиэ көмпүттэр диэн дьон-сэргэ кэпсэтэр эбит да, оннук көстүбэтэх. Ньурбаҕа Акана нэһилиэгин төрдө буолбут Акана оҕонньор (нуучча докумуоннарынан Акын Дукеев) Кулуһуннаах диэн сиргэ хас да аттаах, кулуттаах көмүллүбүтэ үһү. Ону 1970-с сс. чинчийэ сылдьыбыттар. Онно сылдьыспыт Е.Н. Иванов кэпсээбитинэн “хаспыт буордара төптөрү киирэрэ үһү”. Ол иһин салгыы чинчийбэтэхтэр (Александров А.П.-Сахса Тар кэпсээнэ). Ньурба Таркаайытыгар Ат Уоппут диэн сиргэ нэһилиэктэрин төрдө Турбут үс аттаах көмүллүбүтэ үһү. Ону 1957 с. Ньурба орто оскуолатын үөрэнээччилэрин кыраайы үөрэтэр экспедицията баран көрбүттэр, икки ат уҥуохтарын кырамталарын булбуттар.
Ити курдук өбүгэлэрбит өлбүт киһини харайар сиэрдэрэ-туомнара үгүс тутуллааҕа-ыпсыылааҕа. Сороҕо биһиги үйэбитигэр дылы тиийэн кэлэн булгу тутуһуллар.
Борисов Б.Б.
Тирэх литэрэтиирэ:
- Борисов Б.Б. Туристическай поход дневнигэ. Ааптар тус архыыба.
- Бравина Р.И. Олох уонна өлүү саха итэҕэлигэр. – Дьокуускай, 1996.
- Бравина Р.И., Попов В.В. Погребально-поминальная обрядность якутов: памятники и традиции (ХV-ХIХ вв.). – Новосибирск: Наука, 2008.
- Лөгөй нэһилиэгин былыргыта. Дьокуускай: Бичик, 2002.
- Мартынов Н.Н. Айанньыт Дьөгүөссэтэ./Ньурба кыраайы үөрэтээччилэрэ. – Дьокуускай, 2007.
- Николаева А.В. Былыргы саха олоҕун оҥостуутун сиэрэ-туома.//Сэргэ. – Ньурба, 2004.
- Федоров Г.Е. Өбүгэлэрбит өлбөт-сүппэт үйэлээх үгэстэрэ. – Дьокуускай: Бичик, 2011.