Саха кыыһа төбөтүгэр кэтэр киэргэлэ бастыҥа буолар. Былыргы хаартыскалары көрдөххө, бастыҥаны эдэр кыргыттар кэтэллэр уонна көстүүтэ, оҥоһуута билиҥҥи бастыҥалартан олох ураты. Чинчийээччи А.Н. Прокопьева суруйарынан, бастыҥаны оҕолонор саастаах дьахталлар кэтэллэрэ.
Былыргы көмүүлэртэн түөрт бастыҥа көстөн турар. Киис Тиэрбит (Мэҥэ Хаҥалас Моорук нэһилиэгэ) диэн сиртэн дьахтар көмүүтүттэн, Ампаардаахтан (Мэҥэ Хаҥалас Дьабыл нэһилиэгэ) кыыс оҕо көмүүтүттэн, Охтубуттан (Чурапчы Болтоҥо нэһилиэгэ) биир сиргэ түөрт киһини көмүүттэн уонна Үс сэргэттэн (Хаҥалас Дьэр нэһилиэгэ) дьахтар көмүүтүттэн.
Ампаардаах көмүүтүн биллэр археолог И.В. Константинов хаһан чинчийбитэ. Көмүллүбүт кыыс 6-7 саастаах диэн быһаарбыттара. Бастыҥаны мас кытахха уган баран кыыс атаҕар уурбуттар. Бастыҥа 3,2 см. кэтиттээх тирии иилээх, икки чанчыгынан субурҕа салбырҕастардаах. Бастыҥаны ол саҕана киэҥник тарҕаммыт маҥан, халлаан күөҕэ уонна хара оҕуруоларынан тиһэн киэргэппиттэр. Салбырҕастара алтан күөгүттэн (көҥдөй уһун тимирдэр) уонна маҥан, халлаан күөх оҕуруоларынан тиһиллэн оҥоһуллубут. Бу салбырҕастар түөс диэкинэн холбоһоллор эбит уонна онно хахай ойуулаах күн олорбут. Салбырҕастар түмүктэригэр хоболордоох. Бастыҥаны кыыс төбөтүгэр сөп түбэһиннэрэн, кэтэҕэр баар быаларын тардан кыччаппыттар. И.В. Константинов сабаҕалаабытынан, кыыһы бэлиэр кэргэн кэпсэппит буоланнар бастыҥалаабыттар. Биллэрин курдук, былыр кыыс оҕону сороҕор олох кыра сааһыгар кэргэн кэпсэтэллэрэ. Онтон бу бастыҥаны кыыска кэтэрдибэккэ көмпүт төрүөттэринэн — сулуута ситэ төлөммөтөҕүттэн буолуон сөп. Саха сиэринэн сулуу толору бэрилиннэҕинэ эрэ кыыс ойох аатырара. Билигин бастыҥа Майатааҕы кыраайы үөрэтэр түмэлгэ көрдөрүүгэ турар. Оттон күн хахайа Ем.Ярославскай аатынан Саха судаарыстыбаннай түмэлигэр баар. Онон, бэлиэтээн аастахха, саха бастыҥатын салбырҕастара булгуччу холбоһуохтаахтар, икки аҥы буолбаттар. Сорох билиҥҥи маастардар былыргы бастыҥаны үтүгүннэрэн оҥороллоругар тус-туһунан салбырҕастаабыт буолаллар. Дьиҥэ оннук буолуо суохтаах.
Киис Тиэрбиттэн көстүбүт бастыҥа, номоххо кэпсэнэринэн, аатырбыт баай Аба Уос Дьорхо кийиитин киэнэ эбит. Уҥуоҕу 1937 с. И.Д. Новгородов салалталаах Саха түмэлин экспедицията арыйбыта. Бу бастыҥа эмиэ Ампаардаахха көстүбүккэ майгынныыр эрээри, кэтэх өттүнэн икки кэтит дьэндиискэлэрдээх. М.М. Носов сабаҕалаабытынан, бу дьэндиискэлэри кыыс суһуохтарыгар эринэр буолуохтаах. Аба Уос Дьорхо кийиитин уҥуоҕа өр кэмҥэ Ем.Ярославскай аат. Саха судаарыстыбаннай түмэлигэр көрдөрүүгэ турбута. 1998 с. Моорук нэһилиэгин олохтоохторун туруорсуутунан уҥуоҕу төптөрү дойдутугар көмпүттэрэ.Охтубуттан көстүбүт бастыҥа 18-23 саастаах дьахтар киэнэ диэн быһаарбыттара. Бастыҥаны икки хос бэргэһэ иһинэн кэтэрдибиттэр. Кэмэ-кэрдиитэ — XVIII үйэ саҕаланыыта. Бу бастыҥа иитэ синньигэс, 1,4 см. кэтиттээх, кэтэҕинэн уһатыллыбыт трапеция курдук тирии түһэр. Манна «ынахсыт» оһуорун халлаан күөх, маҥан, хара оҕуруоларынан тиспиттэр.Бу бастыҥаларга олоҕуран чинчийээччи А.Н. Прокопьева саха бастыҥатын үс көрүҥүн араарар:
- Икки чанчыгынан салбырҕастаах, түөһүнэн күннээх бастыҥа.
- Икки чанчыгынан уонна кэтэҕинэн салбырҕастаах, түөһүнэн күннээх бастыҥа.
- Кэтэҕинэн салбырҕастаах бастыҥа.
ХIX үйэҕэ бастыҥа салбырҕастарын, күнүн үрүҥ көмүстэн оҥорор буолбуттара. Иитин тимир тордуйаларынан киэргэтэллэрэ. ХIX үйэтээҕи бастыҥа быдан ыйааһыннанар, улахан, баай көстүүлээнэр. Бастыҥаны кэтии үгэһэ сыыйа ХIX үйэ бүтүүтэ тохтообута.Бастыҥа отой умнуллан баран 1950-60-с сыллартан, фольклору толорууга, уус-уран самодеятельность көрүүлэригэр сөргүйбүтэ эрээри, бэйэтин төрүт көрүҥүттэн чыҥха уларыйбыта. Бастыҥа ис суолтата умнуллубута, сааһыттан тутулуга суох кэтэр буолбуттара. 1990-с сыллартан тимир иилээх, тус-туспа кылгас салбырҕастаах, сүүстэригэр күннээх бастыҥалар үөдүйбүттэрэ. Билиҥҥи дьон үксэ маннык көрүҥнээх бастыҥаны саха төрүт бастыҥата дии саныыр. 2022 с. тахсыбыт «Кэрэни көрбүт» диэн Любовь Борисова уус-уран киинэтигэр ХIX үйэтээҕи саха дьиҥ үрүҥ көмүс бастыҥатын ЯХУ устудьуоннара сөргүтэн оҥорбуттара. Кэнники кэмҥэ норуот талааннаахтара, маастардар үгэскэ олоҕурбут былыргы оҕуруо бастыҥалары тигэллэрэ элбээтэ. Онон төрүт бастыҥабыт сыыйа сөргүтүллүө диэн эрэнэбит.
Бастыҥа ис суолтатын туһунан араас санаалар бааллар. XVIII үйэ чинчийээччитэ Г. Георги маннык диэн суруйар: «Девки заплетают волосы и носят широкие начельники кожаные, совсем покрытые узорами и корольками. От их начельников висят по сторонам небольшие корольковые нитки с брякушками». М. М. Носов быһаарарынан, бастыҥаны ыал буола илик кыргыттар кэтэллэрэ. Оттон Э. К. Пекарскай төптөрүтүн ыал буолбут кыргыттар кэтэллэр диэн этэр. Р. К. Маак эмиэ ыал буолбут кыргыттар кэтэллэрин суруйар. Учуонай Р.С. Гаврильева бастыҥа үгэһи уонна сиэри-туому кытта ситимнээҕин бэлиэтиир. А.Н. Прокопьева бастыҥа кыыс баттаҕын кистиир, хаххалыыр аналлааҕын суруйар. Тыва кыргыттарыгар уруу кэмигэр баттахтарын кистиир сабыылара «баштынга» диэн ааттаах эбит. Саха кыыһыгар баттах эмиэ ураты суолталааҕа, туора харахха көрдөрөр, мээнэ ыһар көҥүллэммэтэ. Түүр омуктарыгар, сахаларга эмиэ, баттах — дьахтар төрүүр-ууһуур кыаҕын кытта ситимнээх. Төһөнөн хойуу, уһун баттахтаах, оччонон оҕону-урууну тарҕатар кыахтаах, аналлаах диэн саныыллара. Онон даҕаны олоҥхоҕо хоһуллар кэрэ куо булгуччу хас да былас уһун суһуохтаах буолара.
Онон быһаардахха, бастыҥа маҥнайгы анала кыыс баттаҕын уулаах харахтаахха утары көрдөрбөт, татаар тыллаахха таба дьаныппат кистиир-хаххалыыр аналлаах быһыылаах. Сүрүннээн эттэххэ, саха бастыҥата тутулунан, уустук оҥоһуутунан, тупсаҕай көстүүтүнэн, ис суолтатынан биһиги култуурабыт биир хатыламмат көрүҥнээх чыпчаал оҥоһугунан буолар.
Борисов Б.Б.
Тирэх литэрэтиирэ:
- Прокопьева А.Н., Яковлева К.М. ТИПОЛОГИЧЕСКАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ ЯКУТСКОГО НАЧЕЛЬНИКА — БАСТЫНГА.
https://cyberleninka.ru/article/n/tipologicheskaya-klassifikatsiya-yakutskogo-nachelnika-bastynga - Прокопьева А.Н., Яковлева К.М. Архаика: украшения якутов 14-18 вв. — Якутск, 2020.
- Прокопьева А.Н. ЖЕНСКАЯ ПРИЧЕСКА И ГОЛОВНЫЕ УКРАШЕНИЯ ЯКУТОВ XVIII В. https://cyberleninka.ru/article/n/zhenskaya-pricheska-i-golovnye-ukrasheniya-yakutov-xviii-v