Саха сир-халлаан тутулун үс дойдуга араарар: үөһээ, орто, аллараа. Тоҕус хаттыгастаах үөһээ дойдуга араҥаччылыыр, ыйар-кэрдэр, олоҕун сааһылыыр Айыылар олороллор. Өксөкүлээх Өлөксөй үөһээ дойду чопчу хас хаттыгастааҕын этэр уустук диэн суруйар. Саха уустаан-ураннаан этэригэр «тоҕус хаттыгастаабыт» буолуон сөп, дьиҥэ, көннөрү «элбэх хаттыгастаах» диэн өйдүөхтээхпит диир. Оттон 1741-1745 сс. Саха сиригэр сылдьан чинчийбит учуонай Я. Линденау «саха тоҕус чыыһыланы ытыктыыр уонна муҥутуур тохсус халлааҥҥа саамай сүҥкэн таҥаралара Аар Тойон олохтоох» диэн суруйар. Үгүс саха саныырынан уонна олоҕорбутунан даҕаны үөһээ дойду — тоҕус хаттыгастаах курдук өйдөнөр.
18 үйэтээҕи чинчийээччилэр Г. Миллер уонна Я. Линденау суруйууларыгар Үрүҥ Айыы уонна Аар Тойон диэн икки тус-туһунан айыылары бэлиэтииллэр. О.К. Павлова суруйарынан Бүлүү бөлөх уонна Хотугулуу-илиҥҥи улуустар олоҥхолоругар ордук Үрүҥ Айыы Тойон аата ахтыллар буоллаҕына, Илин эҥэр улуустарын олоҥхолоругар Үрүҥ Аар Тойон аата баһыйар эбит. Онон урукку кэмнэргэ сахаҕа Үрүҥ Айыы уонна Аар Тойон диэн тус-туһунан айыылар бааллара көстөр курдук. Чинчийээччилэр этэллэринэн, хойут бу икки айыылар биир айыыга кубулуйбуттар. Өксөкүлээх Өлөксөй суруйар: «Билиҥҥи сахаттан Үрүҥ Аар Тойон уонна Үрүҥ Айыы Тойон туох уратылаахтарын ыйыттахха сатаан хоруйдуо суоҕа», — диэн.
Сүрүннээн ыллахха, саха итэҕэлэ кэм-кэрдии, христианство да дьайыытынан ХIX үйэҕэ биллэрдик уларыйбыт эбит. Ону ХVIII үйэтээҕи матырыйааллары кытта тэҥнээн көрдөххө дьэҥкэтик көстөр.
Саха сиригэр 1736-1737 сс. «Сибиир устуоруйатын аҕатынан» ааттанар И. Миллер 2-с Камчаткатааҕы экспедиция чэрчитинэн үлэлээбитэ. Кинини сэргэ биллэр чинчийээччилэр Я. Линденау, И. Гмелин, И. Фишер о.д.а үгүс матырыйаалы хомуйбуттара.
Г. Миллер уратыта диэн, кини ханнык эмэ дьайыы тас көстүүтүн эрэ ойуулааһынынан муҥурдаммака, ис суолтатын билэргэ дьулуһар эбит. Ол туһуттан анаан-минээн сиэр-туом ыытыллыытын сыныйан көрөрө, ону ыыппыт, кыттыбыт ойууннартан токкоолоһоро, хас биирдии өйдөммөт түгэннэри быһаартарара. Ол курдук Г. Миллер сүрүннээн сэттэ ойууну кытта үлэлэспитин бэлиэтиир: Сотой Ойуун (Мэҥэ улууһун Бахсы буолаһа), Солук Ойуун (ханнык улууһун ыйбатах, көннөрү Бүлүү өрүс олохтооҕо диэбит), Бөчөн Ойуун (Нам улууһун Нам буолаһа), Саахтыйа Ойуун (Нам улууһун Үөдэй буолаһа), Оҕонньор Ойуун (Хаҥалас буолаһын Хоро ууһа), Куһаҕан Ойуун (Хаҥалас улууһун Боотулу буолаһа), Ыкынас Ойуун (Хаҥалас улууһун Бороҕон буолаһа). Бу кэпсэтиилэрин түмүгэр Миллер сир-халлаан тутуллуутун түөрт эйгэҕэ араарар: халлаан дойдута, салгын дойдута, орто дойду, аллара дойду. Халлааҥҥа ордук ытыктанар сырдык Айыылар, салгыҥҥа иккис кэккэҕэ турар Айыылар уонна абааһылар, орто дойдуга алын Айыылар (иччилэр) уонна абааһылар, аллара дойдуга абааһылар эрэ олороллорун суруйар.
Чинчийээччилэр бэлиэтииллэринэн, ХVIII үйэҕэ саха түөлбэлээн олорор уустарыгар биир кэлим Айыыларга итэҕэйии суоҕа, барыларын киэнэ уратылаһара. Холобур, Оҕонньор Ойуун маннык быһаарбыт:
1) саха бүттүүн итэҕэйэр таҥаралара: Үрүҥ Айыы — аан дойдуну айбыт, барыларынааҕар үрдүк турар:, Аар Тойон — халлаан туругун таҥарата, ардаҕы, хаары аҕалар:, Сүгэ Тойон — этиҥ таҥарата.
2) Хаҥаластар сүгүрүйэр таҥаралара: Хоро Таҥара, иккис аата Хомпорой Хотой Тойон — хаҥаластары араҥаччылыыр, хотой буолан көстөр:, Дьөһөгөй Тойон — булт таҥарата:, Барыылаах Тойон (иккис аата Баай Байанай диэн) — эмиэ булт таҥарата, ордук киис булдугар сыһыаннаах:, Дэлбэй Айыы Хотун — киһини тэнитэр-ууһатар, дьалыҥ биэрэр таҥара:, Түмэрэ Тойон — ынах сүөһү таҥарата, кини кэргэнэ Маҥхарай Хотун.
Куһаҕан уонна Ыкынас эмиэ Оҕонньор Ойуун курдук сахалар бары итэҕэйэр үс таҥараларын ыйаллар — Үрүҥ Айыы, Аар Тойон, Сүгэ Тойон. Манна эбэн этэллэр: Аар Тойон Үрүҥ Айыы уола буоларын. Онтон «салгын» (иккис эйгэ) таҥаралара кэлэллэр: Күбэ Хотун (улаан сылгынан толук биэрэллэр), Хомпоруун Хотой (саалыр сылгынан толук биэрэллэр), Дьөһөгөй (улаан сылгынан толук), Хоро Таҥара (сиэр, кугас сиэр, буулур сылгынан толуктаах). «Салгын» таҥаралара туох аналлаахтарын ыйбатахтар. Онтон орто дойду иччилэрин уонна Айыыларын ааттаталаабыттар: үс ини-биилэр — Барыылаах (тыа булдун иччитэ), Баай Байанай (көтөр булдун иччитэ) уонна Сотчун-Ээкэ (балык булдун иччитэ):, Дэлбэй Хотун (төрүүргэ-ууһуурга көмөлөһөр, оҕо биэрэр таҥара):, Түмэччин Оҕонньор (ынах сүөһү таҥарата), кини кэргэнэ Маҥааччын Хотун, уола Оҥооччун, кыыһа Ньилэччин. Онон мантан да көстөрүнэн, оннооҕор биир Хаҥалас улууһугар аҕа уустарынан таҥаралара уратылаһар эбит. Холобур, Хоролорго Дьөһөгөй үрдүкү Айыыларга ааттанар буоллаҕына, Боотулуларга Дьөһөгөй иккис кэккэ Айыыларга ахтыллар. Иккис кэккэҕэ баар Айыыларга «Тойон» диэн тылы сыһыарбаттар диэн быһаарбыттар.
Онтон Нам ойууннара Бөчөн уонна Саахтыйа маннык Айыылары ааттаабыттар:
1) Үрдүкү «халлаан» Айыылара: аан дойдуну айбыт Үрүҥ Айыы (дьоҥҥо үрүҥ сылгыны айан биэрэр эбит):, Сүгэ Тойон (улаан сылгыны биэрэр):, Кус-Хаан — куба буолан көстөр (хоҥор сылгыны биэрэр):, Моҕол-Хаан (сүүһүгэр туоһахталаах кугас сиэр сылгыны биэрэр):, Татаар Таймаан (буулур сылгыны биэрэр).
2) «Салгын» дойду Айыылара: Хотой Таҥара, хара буулур сылгыны биэрэр (намнар бу таҥараҕа атын улуустартан кэлбит ийэлэрин, эбэлэрин ытыктааннар эрэ итэҕэйэллэр диэн бэлиэтэммит):, Хоро Таҥара, саалыр сылгыны биэрэр:, Чэкэй Кыыс, буулур сылгыны биэрэр (боотулулартан төрүттээх кыыс, Үрүҥ Айыы уолугар кэргэн тахсаары бэйэтигэр тиийинэн таҥара буолбут):, Дьөһөгөй, көхсүгэр хара дьаҕыллаах буулур сылгыны биэрэр.
3) Орто дойду иччилэрэ уонна Айыылара: Барыылаах ини-биилэринээн — булт иччитэ:, Дэлбэй Айыы (сороҕор Дэлбэй Хотун эбэтэр Айыҥ Айыы дииллэр) — оҕо төрүүр таҥарата, кини кэргэнэ Айыыһыт Тойон:, Түмэрэ Оҕонньор (эбэтэр Түмэччин Оҕонньор) — ынах сүөһү таҥарата, кини кэргэнэ Маҕааччын Хотун, уола Чонооччун, кыыһа Муҥааччын.
Онон намнарга саха бүттүүн итэҕэйэр икки үрдүкү Айыыта ахтыллар — Үрүҥ Айыы уонна Сүгэ Тойон. Уоннааҕы ааттаммыттар бары намнар бэйэлэрин таҥаралара. Аны кинилэргэ Аар Тойон суох. Миллер бэлиэтээбитинэн, намнар Үрүҥ Айыыны Аар Тойон диэн эмиэ ааттыыллар эбит. Мантан көстөрүнэн, ХVIII үйэҕэ бэлиэр Үрүҥ Айыы уонна Аар Тойон өйдөбүллэрин холбооһун саҕаламмыт буолуон сөп.
Линденау үрдүкү Айыыларынан ааттаталыыр: Аар Тойону (барыларынааҕар үрдүк), Үрүҥ Айыы Тойону уонна Сүгэ Тойону. Онтон Хомпоруун Хотой кэлэр, кини анныгар Дьөһөгөй баар. Салгыы Барыылаах уонна кини ини-биилэрэ кэлэллэр. Линденау бэлиэтээбитинэн, Барыылаах ойуута хас биирдии саха ыалыгар баар эбит. Уопсайынан, чинчийээччи саха үрдүкү күүстэрин төгүрүк эргимтэ («компас» диэн ааттыыр бэйэтэ) курдукка олордон бэлиэтээбит. Онон хас биирдии Айыы, иччи, абааһы анал хайысхалаах. Холобур, хотугулуу-илин хайысхаҕа ынах сүөһү таҥаралара олороллор: аҕалара Түмэччин Тойон оҕус баайдаах, ийэлэрэ Муҥ Аатчын Хотун ынах баайдаах, кыыстара Күҥэкэй (?) тарбыйах баайдаах. Кинилэр түмүү ааттара Ынахсыт Таҥара диэн эбит. Бу Линденау оҥорбут эргимтэтигэр өссө тохтоон, ырытан ааһыахпыт.
Онон Миллер, Линденау саха Айыыларын сэттэ араас кэрискэтин суруйан хаалларбыттар. Мантан түөрдүгэр Үрүҥ Айыы, иккитигэр Аар Тойон саамай үрдүкү таҥараларынан ааттаммыттар. Аны бары кэриэтэ биир саамай күүстээх, үрдүкү Айыынан этиҥ таҥаратын Сүрдээх Сүгэ Тойону ыйбыттар. Онтон ХIX үйэҕэ кинини итинник сүҥкэрдии суох. Былыргыга Сүгэ Тойон анала ордук киэҥ эбит. Холобур, маннык быһаарбыттар: Сүгэ Тойон киһи аймаҕы, чуолаан саха урааҥхайы араҥаччылыыр диэн. Аны Миллердаах суруйбут кэрискэлэригэр Дьөһөгөй үрдүкү Айыыларга киирбэккэ, үксүн иккис кэккэҕэ ахтыллар. Оттон биһиги өйдүүрбүтүнэн, Дьөһөгөй Айыы саха биир тутаах таҥарата диэн, ыһыах алгыстарыгар мэлдьи биир бастакынан ааттанар.
Өссө биир элбэхтэ ахтыллар таҥара — Дэлбэй Айыы. Кини оҕо төрөөһүнүн кытта ситимнээх, төрүүр-ууһуур кыаҕы, дьалыҥы биэрэр. Хойут кини аата умнуллан Айыыһыкка кубулуйбут. Оттон Нам ойууннара эппиттэринэн — Айыыһыт диэн эр киһи таҥара эбит. Ынах сүөһү таҥарата Түмэччин (эбэтэр Түмэрэ) эмиэ мэлдьи ахтыллар. Кэлиҥҥи алгыстарга бу аат киэҥник көстүбэт, умнуллубут.
Миллердаах суруйбут кэрискэлэригэр Барыылаах (Байанай) биир улахан миэстэни ылар. Үксүгэр ини-биилэрдээх буолар. Бу мээнэҕэ буолбатах. Ити кэмҥэ булт-алт саха олоҕор сабыдыала улахан этэ: айахтарын ииттэргэ эрэ буолбакка, кииһинэн, саһылынан дьаһаах төлүүллэригэр.
Миллер суруйууларыгар «иччи» диэн өйдөбүл суох. Онтон Линденау «туох баар күөл, өрүс, хайа, үүнэн турар мас иччилээх» диэн суруйбут. Онон ХVIII үйэ итэҕэлинэн Орто дойдуга Айыылар эмиэ олохсуйан олорбуттар эбит. Кэлин Орто дойдуга киһиттэн ураты иччилэр уонна абааһылар эрэ олохсуйаллар диэн итэҕэл баһылаабыт.
Аны бу билигин биллэр Чыҥыс Хаан, Одун Хаан, Билгэ, Дьылҕа Хааннар Айыы быһыытынан ХVIII ү. ахтыллыбаттар. Улуу Суорун туһунан эмиэ чопчу суох. Арай «Хоролор эрэ суор таҥаралаахтар» диэн баар. Онон ХVIII үйэҕэ бэлиэтэммит саха итэҕэлэ ХIX-XX үү. чинчиллибит саха итэҕэлиттэн уратылаһар өрүтэ элбэх. Ол эрээри сүрүн өйдөбүллэрэ уларыйбатахтарын биир тэҥнэбилтэн көрүөххэ сөп. Үөһээ этиллибитинэн, Я. Линденау саха үрдүкү күүстэрин эргимтэтин бэлиэтээн хаалларбыта. Маны чинчийээччи Л.Р. Павлинская ХIX үйэ бүтүүтүгэр В.Л. Серошевскай Нам улууһугар бүргэс сүүрдэр уруһуйдарын бэлиэтээбитин кытта тэҥнээн көрбүт. Онно көстүбэт күүстэр олорор хайысхалара чопчу сөп түбэһэр эбит. Холобур, бүргэс сүүрдүүтүн уруһуйугар хотугулуу-илин хайысха — «Восхождение летнего солнца. Дорога благополучия рогатого скота» диэн суруллубут, онтон Линденау эргимтэтигэр манна Ынахсыт таҥара олорор. Илин хайысха — «дорога счастья» диэн. Линденау эргимтэтигэр манна Аар Тойон, Үрүҥ Айыы Тойон уонна Сүгэ Тойон олороллор. Соҕуруулуу-илин хайысха — «Восхождение зимнего солнца. Дорога благополучия конного скота» диэн. Линденау бэлиэтээбитинэн манна Дьөһөгөй Тойон олорор. Арҕааттан-хоту хайысха — кураанах. Линденау эргимтэтигэр манна абааһылар олороллор. Ол иһин суруйбатах буолуохтаахтар.
Соҕуруулуу-арҕаа хайысха — «Дорога в лес за дровами» диэн. Линденау бэлиэтээбитинэн манна Барыылаах (Баай Байанай Барыылаах) олорор. Ити курдук саха итэҕэлин сүрүн өйдөбүллэрэ уларыйбакка, үйэлэри уҥуордаабыттара көстөр.
Итэҕэл — норуот олоҕун баттаһа уларыйар, сайдар, кэхтэр айылгылаах. Саха итэҕэлин тутула эмиэ кэм-кэрдии дьайыытынан уларыйбыта ХVIII-XIX үйэлэри тэҥнээн көрдөххө көстөр. Ол хайа баҕарар эйгэҕэ баар суол.
Борисов Б.Б.
Тирэх литэрэтиирэ:
1) Кулаковский А.Е. Научные труды. — Якутск, 1979.
2) Линденау Я.И. Описание народов Сибири. — Магадан, 1983.
3) Павлова О.К. Образы высшего божества Айыы в олонхо северо-восточной традиции якутов. https://cyberleninka.ru/article/n/obrazy-vysshego-bozhestva-ayyy-v-olonho-severo-vostochnoy-traditsii-yakutov
4) Павлинская Л.Р. Особенности традиционной мифоэпической модели мира якутов в свете этнокультурных процессов на территории Евразии./История Якутии. Т.1. — Новосибирск: Наука, 2020.
5) Элерт А.Х. Новые материалы о пантеоне якутских божеств и духов в первой пол. 18 века. (Статья первая). https://www.academia.edu/39919985