М.Н. Андросова-Ионова «Күлкүл Бөҕө оҕонньор, Силлирикээн эмээхсин» диэн олоҥхотугар Кыдай Бахсы аан дойдуну, тыынар тыыннааҕы айбыт Үрүҥ Айыы Тойон үһүс уолунан ааттаммыт. Кини олоҥхоҕо да, алгыска да хас даҕаны аатынан хоһуллар: Кыдай Махсыын, Кытай Бахсылааны, Кудай Бахсы, Түөнэ Моҕол, Лэҥкээһэй Уус, Чөмчөрүкээн Кырбытан о.д.а. Маҥнай айылларыгар, Кыдай Бахсы Айыы уола эрээри, кинини аллара дойду үөһээ араҥатыгар, орто уонна аллара дойду икки ардыгар үс дойду улуу ууһунан анаан олохтууллар. Онон айыы да, абааһы да буолбатах. Тас көстүүтүнэн, кини ордук алларааҥыларга чугас. Ол курдук тоҕус илии кирдээх сүүстээх, үс илии дьэбиннээх иэдэстээх, сымнарыттан түспүт сымара тааска дылы сирэйдээх, халыҥ халтаһатын үөһэттэн уонна аллараттан үстүү киһи тимир кытаҕаһынан тардан арыйаллар.
Олоҥхоҕо этиллэринэн, Кыдай Бахсы улуу уус уонна улуу ойуун төрдүнэн буолар. Кини Айыы бухатыырдарыгар, сороҕор абааһы бухатыырдарыгар эмиэ, куйахтарын уонна сэриилэһэр сэптэрин оҥорон биэрэр. Айыы бухатыырдара, күүстэрэ өһүлүннэҕинэ, киниэхэ кэлэннэр кыһатын уотугар сытан бөҕөргүүллэр, чиҥииллэр. Онон Кыдай Бахсы, төһө да аллара дойдуга олордор, икки атахтаахха мэлдьи көмө-өрөһүлтэ буолар уонна саамай сүрүнэ — дьоҥҥо уһанар идэни биэрбит буолан, улаханнык ытыктанар.
Киниэхэ анаан араас сиэр-туом оҥороллор. Холобур, Сата ууһа Калина Дмитриевич Иванов-Халыына Уус 1974 с. чинчийээччи К.Д. Уткиҥҥа «Уус төрдүгэр бэлэх биэрии» сиэрин-туомун кэпсээбит. Онно, кини бэлиэтээбитинэн, аҕата иккитэ, эһэтэ үстэ маннык туому оҥорбут эбит. Бу толук уус илиитэ-атаҕа ыалдьан биир, балтараа сыл кэриҥэ уһанарыттан тохтоотоҕуна оҥоһуллар эбит. Былыргыга маны айыы ойууна эрэ толороро диэн буолар. Тоҕо диэтэххэ куһаҕан санаалаах, сиэмэх ойууну Кыдай Бахсы, чугаһаппакка, кыһа уотунан ыһыахтанара үһү. Онон ойуун, ыалдьа сытар ууһу көрөн баран «уус төрдүгэр Кыдай Бахсыга толук биэрэр кэмҥит кэлбит, хара дьүһүннээх туоһахталаах кунан оҕуһу булуҥ» диирэ үһү. Ол курдук бэлэх биэрэргэ бэлэмнэнэн бараллар. Маһынан уус кыстыгын, туттар тэриллэрин үтүгүннэрэн оҥороллор. Дьону-сэргэни ыҥыраллар. Ойуун сиэрин-туомун киэһэ саҕалыыр. Кини ыйыытынан кунаны өлөрөн хаанын сүүрдэллэр, ол онно маһынан оҥоһуллубут уус малларын угаттаан хааны иҥэрэллэр. Онтон кытаҕаһынан сүөһү сүрэҕин, быарын хостоон уокка ууран күөртүүллэр, балтаһыттар охсубута буолаллар. Ол кэнниттэн уус төрдүн «туҥуй сүөһү тобурахтаах арыытынан » аһаталлар, ойуун ыалдьа сытааччы аатыттан алгыс этэр. Сиэр-туом түмүгэр мустубут дьон эти барытын сииллэр, ойуунтан уонна уустан уратылар. Эт ордуо суохтаах, барытын бүтэрэллэр. Оҕус тириитин иһигэр от уган тунулгах (чуучала) оҥороллор уонна мас оҥоһуктары кытта ойуур тумулугар таһааран уураллар, тунулгаҕы маска ыйыыллар. Бу сиргэ дьон-сэргэ сылдьыа суохтаах, кистииллэр эбит. Арай, сэрии саҕана, Сатаҕа өрт уотун ыыппыттарыгар өрүстэн чугас, Сыраан Уус сайылыга Хатыҥ Алаас диэн сиргэ уус төрдүгэр анаан уурбут эмэгэттэрэ умайбытын дьон көрбүтэ үһү. Онно үрдүк, чиргэл мастаах кэриигэ сылбах күрүө оҥорон баран иһигэр киһи курдук сирэйдээн үс эмэгэти оҥорбуттар: кыстыктаах балтаһыты, күөртээх күөрдьүтү уонна кытаҕастаах киһини. Аттыгар ачаахтаах тииккэ сүөһүлэрин тириитэ (тунулгах) ыйанан турара үһү.
Урут, улахан уус элбэҕэр, маннык бэлэхтэр үгүстүк оҥоһуллубут буолуохтаахтар. Онон билигин даҕаны, хайа эмэ тумулга отунан-маһынан кистэнэн уус бэлэҕин маллара турдахтара.
Уус төрдүгэр бэлэх таһынан «ууска уһуйуу» сиэригэр-туомуҥар эмиэ хара дьүһүннээх оҕуһунан толук тутталлара. Уопсайынан, саха ууһа олоҕун тухары өбүгэтин үгэһин тутуһа, аал уотун иччитин аһата, уһаарыан, уһаныан иннинэ алгыһын этэ сылдьара.
Суруйуубут түмүгэр Ньурба түмэлигэр харалла сытар К.Д. Уткин тус пуондатыгар баар уус алгыстарын таһаарабыт. Манна Элгээйи олохтооҕо Захаров Гавриил Сергеевич тылыттан 1976 с. суруллубут ″Уус уһанаары туран туойар тойуга″ диэнэ бэчээккэ бастакытын тахсар.
Уус алгыһа
(уһанаары туран туойар тойуга)
Көкөөнөй Уус күөрдьүттээх,
Бакаанай Уус балтаһыттаах
Кыыдааннаах Кытай Махсыын
Тойон Эһэм!
Илин утахпар кэбистиир буолаайаҕын,
Кэлин утахпар будустуур буолаайаҕын.
Туҥуй сүөһү
Тобурахтаах арыытынан
Тоһуйан эрэбин.
Үрүҥ илгэ
Үрүт үрүмэтинэн
Үөрдэн эрэбин.
Аал уотунан айахтан,
Күөх уотунан күөмэйдэн!
Үтүөнэн айыллаа,
Үрдүбүнэн соргулаа!
Дьоһуннаах үтүө болгуобун
Тыырталаан, алдьатан эрэбин.
Үтүө дьоннорго
Үтүө сүбэҕин тиэрдэҥҥин
Кылаан биилээҕи
Кылбаҥнатар гын,
Уйан туостааҕы
Ууннарар гын.
Уон тарбахпынан
Уһаннаҕым буоллун!
Биэс тарбахпынан
Биилээтэҕим буоллун!
Арыы, сыа курдук
Алгыһым тиийдин!
Күөрт тыынын курдук
Көрдөһүүм тиийдин!
Сунтаар оройуона Элгээйи нэһилиэгэ,
81 саастаах Захаров Гавриил Сергеевич тылыттан.
К.Д.Уткин суруйбута, от ыйын 25 күнэ 1976 с.
Уус төрдүгэр бэлэх биэриигэ туттуллар тойук
Кыталык кыстыктаах,
Күөрэччи балталаах,
Кытыастар кыһалаах,
Күпсүйэр күөттээх
Эһэлээтэр эһэккэм –
Тойон ама кырдьаҕас
Тойбохой Сүөдэрим
Көрүүлэммит төлкөтө,
Алҕаабыт алгыһа
Уһаарыылаах уустарынан
Чэккиэс үйэм биһигиттэн
Миэхэ тиксэн ыйбыта.
Аал уотум иччитэ –
Көмүс ураанньык,
Күөнэ көҕөччөр,
Хахай тириитэ
Хатан Тэгиэримэ
Алтан Баһархас,
Аан Даххан –
Тойон Эһэккэм!
Күлүмүрдүүр төлөнүҥ
Өрө күөҕүйэ турдунууй.
Уҕараабат уотуҥ
Уһуура тыынныныый.
Күрбэ таас үктэллээх,
Күөрэлдьийэр балталаах
Кэнтик уустара
Кэриэрдэн оҥорбут
Тоҕус үүттээх
Тобулар суохапчым
Тоҥтон тохтоон
Толлон турума,
Тобула турууй!
Күпсүйэр күөрдүм
Аҥайар агдата,
Бөтүөхтүүр бэлэһэ
Үйэттэн үйэҕэ
Күрүлүччү үрдүнүүй!
Ымынах ыарыылаах,
Сүлүһүн өлүүлээх,
Кыр ынчык аргыстаах
Кырыыстаах кыһам иччитэ
Кыайбатаҕы кыайдыныый!
Өйгөр-санааҕар
Тутан тураҥҥын
Салгыыр ыччаккын
Моруулуур буолума.
Куппун куоһуур,
Дууһабын тууйар
Куһаҕан тыыннары
Дьалбарыт, халбарыт!
Кытыастар төлөҥҥүтүн
Өрө күөдьүтэ туруҥ!
Уоттаах уолуккутун
Уоскутан ылымаҥ!
Уруй-Туску буоллун,
Уһаарыылаах уустарыам!
Бүлүү оройуона Мастаах нэһилиэгэ,
65 саастаах Захаров Иван Федорович тылыттан.
К.Д.Уткин суруйбута, муус устар 6 күнэ, 1987 с.
Борисов Б.Б. бэлэмнээтэ.
Тирэх литература:
1) Образцы народной литературы якутов, собранные Э.К. Пекарским: Санкт-Петербург: Имп.Акад. наук, 1911.
2) Уткин К.Д. Черная металлургия якутов 2-й пол. 19-нач.20 веков. – Якутск: Кн.изд-во, 1991.
3) Сэһэнньит Анисимова Зинаида Васильевна (Хаҥалас нэһилиэгэ).