Шишигина Галина Николаевна, Амма улууһун Е.А.Шишигин аатынан Сатаҕай орто оскуолатын саха тылын, литэрэтиирэтин, култууратын учуутала
Киhи аймах айбыт чулуу айымньытынан ааттанар П.А.Ойуунускай „Дьулуруйар Ньургун Боотур“ олоҥхотугар саха киhитэ аан дойдуну анаарар философиятын үс дойдү сирин-дойдутун дьүһүлгэнинэн сирэйдээн үтүө-мөкү туhунан өйдөбүлүн ырытан көрүөхпүт. Олоҥхо – өбүгэ кэс тыла, кистэлэҥнээх тыллар түмүллүбүт сүдү айымньыбыт буолар. Ол кистэлэҥи күлүүс тыл арыйар. Күлүүспүт – «уот» диэн тыл. «Уот» Үөһээ, Орто, Аллараа дойдуларга барытыгар баар. Ону бэлиэтиир тыллар тус-туһунан дойдуларга ахсааннара араастаһар, суолталара дэгэттэнэр. Ааптар ити этиллэр тылы символ, уобарас, уус-уран ньыма быһыытынан туттан олоҥхо үс дойдутун дьүһүйэр.
Аллараа дойду
Аллараа дойдуга уонна абааһыларга сыһыаннаан «уот» диэн тыл ордук элбэхтик туттуллар эбит. Бу оботтоох уот чупчурҕа дойду уот сымала байҕаллаах, уоттаах хайалардаах, тумуллардаах, таалалаах, уот ураанньык булгунньахтаах, уот дьэбэрэ, дьуоҕа сир. Манна уот кылыс буурҕа түһэр, уот холорук ытыллар. Бу сүрдээх кэптээх дойдуну айыы киһитэ тулуйбат, өлөр. Ол иһин даҕаны Орто дойду дьоно «Алдьархайдаах Аллараа дойду» диэн ааттыыллар. Уота да атын, амырыын – уот чупчурҕа, ол аата барыны бары чупчуруйан ылар, ылбытын ыһыктыбат.
Аллараа дойду олохтоохторо – айыы аймаҕын өстөөхтөрө. Абааһылар ааттара – Уот Уһутаакы, Уот Уһуму Тоҥ Дуурай, Уот Уһуутума Алып Сөрүөнньэй, Уот Кутаалай, Уот Холуонньай, Уот Күкүрүйдээн удаҕан. Кинилэр бары олорор сирдэригэр дьүөрэлээх ынырык дьүһүннээхтэр-бодолоохтор. Холобур, Уот садаҕа моҕойу умсары мииммитинэн үөскээбит, уот куралай мээчиктээх Уот Уһуму «күөх чаалай уот чупчурҕа тыла эриэн кыыл курдук эриллимэхтээн ылла, тимир иһирик тиэрэ ханары баттаҕа күөх уотунан күлүбүрүү умайда, уон уоруйах уот курбуу тимир дэгиэ тыҥырахтара тиэрэ сарас гына түстүлэр».
Абааһы бухатыырдара күн улууһун күөмчүлүүр эрэ санаалаахтар, ол туһугар туохтан да иҥнибэттэр, майгы-сиэр диэни тутуспаттар. Кинилэр түөкүн майгыларын суруйааччы “уоттаах” диэн эпиитэтинэн күүһүрдэн биэрэр. «Уоттаах уллуҥахтаах», «уоттаах ытыстаах», «уоттаах уон тарбахтаах», «уоттаах айахтаах», «уоттаах харахтаах» уоруйахтар күүстэринэн күтүөттээн, айыы кыргыттарын илдьэ бараллар, сылдьыбыт сирдэрэ уот салаабытын курдук кураанахтанар.
Абааһы бухатыырын миинэр миҥэтэ – уот садаҕа моҕой, сэбэ-сэбиргэлэ – уот куралай мээчик, ап-чарай уот оҕурук быа, уот оҕурук тайах. Оҕурук – ол аата «кэтэх санаа, албастаах, үктэтиилээх өй.
Онон Аллараа дойдуга, абааһыларга сыһыаннаах уот икки атахтаахха алдьархайы, куһаҕаны аҕалар, албыны-көлдьүнү бэлиэтиир.
Орто дойду
Абааһыларга айыы бухатыырдара утарылаһаллар, сындалҕаннаах охсуһуу түмүгэр кыайыылаах тахсаллар. Орто дойдуну араҥаччылыырга анаан бухатыыры Үөһээ дойдуттан түһэрэллэр. Кини бэйэтин үрдүк аналын өйдүүр, хайа да ынырык өстөөхтүүн киирсэргэ бэлэм. Ньургун Боотур абааһы бухатыырын кытта охсуһууга киирэригэр «хараҕыттан-хааһыттан хатат уота саккырыыр, сирэйиттэн-ньууруттан сиэрэ уота сирдьигиниир». Манна айыы бухатыыра өлөр-тиллэр охсуһууга киирэригэр бэлэмнэнэн туох баар модун күүһүн-уоҕун, харса суох хорсун санаатын түмэрин хатат уотунан, сиэрэ уотунан Ойуунускай уобарастаан көрдөрөр. Ньургун Боотур аналлаах ата, сүбэһитэ Үөһээттэн төрүттээх Дураа Хара ат «оҥочо уот кутуруга уотунан охсуһа оонньуур», сиэлэ «сиэрэ уотунан сирилии умайар», бэйэтэ «кутаа уотунан охсуһан курбайа көтөр». Бу ат Орто дойдуга үөскүүр көннөрү сылгылартан уһулуччутун, үс дойдунан айанныыр кыахтааҕын, сырыыта түргэнин чорботон, үрдэтэн көрдөрөргө «уот» диэн тыл ойуулааһын кырааскатын күүһүрдэр.
Олоҥхоҕо аал уот элбэхтик ахтыллар, ол гынан баран «аал» диэн арахсыбат быһаарыылаах уот Орто дойдуга эрэ көстөр эбит. «Аал уот» — ол аата «муҥура суох ытыктабыллаах, абыраллаах». Онон аал уоту оттуу, алаһа дьиэни тэринии, үс саханы үөскэтии-тэнитии – Орто дойду эрэ дьонун аналлара буолар.
Үөһээ дойду
Айыылар олорор халлааннара «күлэр күөх салгыннаах күндүл күнүс дойду». Манна сыспай сиэллээҕи тэнитэр аналлаах айыы Уордаах Уот Дьөһөгөй диэн ааттанар. Ол гынан баран бу аат Уот Уһутаакы, Уот Уһуму ааттарыгар утары суолталаах – атын уот этиллэр. Ону биһиги Күн Дьөһөгөй тойон диэнтэн билэбит: Уот Дөһөгөй – ол аата Күн Дьөһөгөй. Аны Айыы Дьөһөгөйбүт дьөһүөлдьүтэ «күлүгэ көстүбэт күлүмэх сырыылаах» Күн Эрбийэ бухатыыр көппүт суола «кыһыл уотунан кырбаһар, кутаа уотунан салаһар». Онон Күн Дьөһөгөй да, Күн Эрбийэ да, ааттара этэрин курдук, күнтэн төрүттээх айыылар, күн улууһун дьонун байытар, абырыыр, көмөлөһөр аналлаахтар.
Ньургун Боотурга кэргэн буолар ыйаахтаах Кылааннаах Кыыс Ньургун бухатыыр илбис иҥмит этин-хаанын айыы намыһын удаҕаттар «тоҕус тууспан кутаа уокка» ыраастыыллар. Кыыс Ньургун өһүөннээх санаата өһүллэн, дьүһүннээх үтүөтэ, мэйиилээх бэрдэ, дьахтар талыыта буолан аналын быһыытынан Дьулуруйар Ньургун Боотурга кэргэн тахсар.
Онон Үөһээ дойду уота, айыы уота буолан, Орто дойдуну сылааһынан угуттуур, харыстыыр-ыраастыыр, дьолу-соргуну түстүүр, айыылары, үтүө иччилэри кытта ситимниир күүс.
Түмүк. «Уот» диэн күлүүс тылбытынан олоҥхо кистэлэҥин арыйан, үс дойду уобараhын оҥордубут. Саха киhитэ «үчүгэй-куhаҕан“, „үтүө-мөкү“ диэни хайдах арааран өйдүүр ньыматын көрдүбүт.
Үөhээ дойду уота – күн уота. Орто дойдуга уйгуну-быйаңы, олоҕу биэрэр.
Орто дойду уота – дьону араҥаччылыыр, харыстыыр, дьол-таптал символа. Аллараа дойду уота – өлүү уота, алдьархай символа.
Тимофей Степанов «Миры олонхо с мировым деревом».