Итэҕэл сэргэлэрин эгэлгэтэ элбэх. Сиэргэ-туомҥа, үксүгэр ойуун ыйыытынан оҥороллоро. Итэҕэл сэргэлэрин түөрт бөлөххө араарыахха сөп: толук биэрии сэргэлэрэ, тардыы сэргэлэрэ, киһи уҥуоҕун сэргэлэрэ, ойуун хомуһуннаах сэргэлэрэ.
Толук сэргэтин ытык дабатыы, кэрэх туруоруу уонна киһини көмүү сиэригэр-туомугар туруораллара. Ытык дабатыыга үс сэргэ көрүҥүн тутталлара: арбатыы сэргэтэ – ытык дабатыы бастакы сылыгар ойуун айыылартан көҥүллэтэн туруорар; ытык сэргэтэ — 1,6 м. кэриҥэ үрдүктээх, үөһээтигэр быһа охсуу кэрдиистэрдээх, онон көрөн хайдах өҥнөөх сылгыны толук биэрэллэрин быһаараллара; дабатыы сэргэтэ – 1,6 м. үрдүктээх сэргэни дабатыы кэмигэр туруораллара [10].
Арбатыы сэргэтэ диэн бэрт судургу оҥоһуулаах буолара, туох да бэлиэтэ, киэргэтиитэ суох. Кинини сиэр-туом кэнниттэн төптөрү хостооботтор этэ. Онтон ытык уонна дабатыы сэргэтин сиэр-туом бүттэҕинэ хостоон ылан силлэһэ үүммүт тиит дуу, харыйа дуу ачааҕар кыбыта уураллара, эһиилигэр эмиэ ыланнар туһаналлара [эмиэ онно]. Ытык дабатыы сэргэлэрин сыбыдыал маһынан оҥорор буоланнар, кинилэр көннөрү сэргэтээҕэр синньигэс уонна үрдүк буолаллара.
Кэрэх сэргэтин сүөһүнэн хааннаах толугу оҥороллоругар туруораллара. Маннык сэргэҕэ сүөһүнү баайан баран сиһин үөһүн быһа тардан өлөрөллөрө, онтон тириитин төбөлөрү-туйахтары сүлэн маска ыйыыллара [11, с.9].
Хоолдьуга сэргэтэ – киһини көмүүгэ туруораллар, сороҕор үөһээ өттө ачаах курдук сытыы салаалаах буолар [9, с. 77]. Э.К. Пекарскай тылдьытыгар маннык сэргэни «куралай» диэн суруйар [8, стлб. 1241]. Кинини көмүллэр киһи иинин таһыгар туруораллара, онно толук аты баайаллара уонна өлүөхсүтү кытта көмөллөрө. Кыраайы үөрэтээччи Г.Е. Федоров суруйарынан куралай сэргэ диэн 1 м. курдук үрдүктээх икки сэргэни өлүөхсүт иинин төбө диэки өттүгэр муннуктарга туруораллара уонна онно аты баайан баран иччитин аттыгар тыыннаахтыы көмөллөрө [10].
Эмиэ Г.Е. Федоров суруйарынан хааннаах толук сэргэлэрин уопсай аата «куочай сэргэтэ» диэн эбит [10].
Тардыы сэргэлэрэ диэни сиэр-туом оҥоруутугар анаан-минээн көмөлтө быһыытынан туруораллар. Холобур, Иһэгэй Иэйэхситтэн ынах сүөһү кутун тардыыга хонууга үс кыра сэргэни туруораллара, хоту, арҕаа уонна соҕуруу өртүнэн күрүөлүүллэрэ, илин өттүн аһаҕас хааллараллара. Күрүө баҕаналарынан чэчирдэри анньаллара уонна сэргэлэри кытта холбоон ситии саламаны баайаллара. Сэргэлэр анныларыгар харалаах аас тэллэҕи тэлгииллэрэ.
Ол үрдүгэр толору арыылаах-суораттаах тоҕус чабычаҕы туруораллара. Ойуун дьахтар этэрбэһин, сонун, дьабака бэргэһэтин кэтэн сэргэлэр иннилэригэр илин диэки хайыһан турара. Уҥа өттүгэр тоҕус туҥуй уол, хаҥас өртүгэр тоҕус туҥуй кыыс туруохтааҕа. Кинилэр ойуун этэрин хатылаан иһиэхтээхтэрэ. Ойуун биир сиргэ туран битийэ-битийэ туойан барара. Кини ити курдук айаннаан Иһэгэй Иэйэхсиккэ тиийиэхтээҕэ. Иэйэхсит олоҕор тиийэн баран ынах сүөһү төрүөҕүн аныырыгар көрдөһөрө. Онтон сөптөөх хоруйу ылан баран кэлбит сиринэн төптөрү айанныыра. Ол иһэн Иһэгэй Иэйэхсит анаабыт сүөһүтүн ахсаанын, өҥүн-түүтүн ойуулуура. Орто дойдуга үктэнэн баран ойуун бу аҕалбыт сүөһүтүн сир-дойду иччитигэр Аан Алахчын Хотуҥҥа туттарара уонна араҥаччылыы сылдьарыгар көрдөһөрө. Сиэр-туом бүппүтүн кэннэ күрүө иһиттэн суораттаах чабычахтары таһааран көрөллөрө — онно иһэгэй түспүт буоллаҕына, сүөһүбүт-баайбыт хаҥыыһы диэн тойоннууллара уонна үөрэ-көтө астарын аһыыллара [1, с. 90-93].
Конус курдук сытыы төбөлөөх, 1,5 м. курдук үрдүктээх үс сэргэни сылгы тардыытын сиэригэр-туомугар балаҕан иһигэр уҥа муннукка туруораллара. Хас сэргэ анныгар толору кымыстаах чорооннору, арыылаах матаарчахтары уонна чабычахтары уураллара. Сэргэлэр төбөлөрүгэр кулун көҕөннөрүн ыйыыллара. Сэргэлэри тоҕус сиринэн маҥан таҥас кырадаһына уонна тоҕус үрүҥ сиэлэ киэргэтиилээх саламанан холбууллара. Ойуун эмиэ битииһиттэринээн бу сиэри-туому үөһээ кэпсэммиккэ майгынныырдыы оҥороро. Санаабытын ситиһэн баран төптөрү сиргэ түһэн дьиэлээхтэргэ сылгы иһэгэйин быраҕара уонна үөрүүтүн кэпсиирэ. Дьиэлээхтэр ол кэнниттэн чороонноох кымыстарын иһэллэрэ [4, с. 60-61].
Намыһах сэргэлэри (үрдүктэрэ 1 м. иһинэн) «дьалыҥ ылыы» сиэригэр-туомугар тутталлара. Бу туому ойуун, айылҕа тиллиитэ, төрүүр саастаах дьахталларга анаан оҥороро — кинилэргэ имэҥ иҥэрэн төрүүр-ууһуур аналларын арыйара.
Сүрүннээн тардыы сиэригэр-туомугар намыһах сэргэлэри тутталлара. Сороҕор кинилэр аттыларыгар киһи эмэгэтин туруораллара.
Былыргы аатырбыт булчуттарга «эһэкээн сэргэтэ» диэн кыракый сэргэлээх буолаллара.
Маннык сэргэни чөкө уура сылдьаллара, бултуу барыахтарын иннигэр таһааран көмүлүөк иннигэр туруораллара, саламанан симииллэрэ уонна уоттарын аһатан бултарыгар табыллыыны көрдөһөллөрө. Эһэкээн сэргэтэ аатырбыт булчукка Захаров Афанасий Николаевичка-Үөрүнньэҥҥэ (1842-1924) баара үһү [10]. Ньурба улууһун Күндээдэ нэһилиэгэр Хороонноох диэн сиргэ бу Захаров А.И.-Үөрүнньэҥ Байанай тардыытыгар туруорбут үс намыһах сэргэтэ турар, өрдөөҕүтэ көрбүт дьон кэпсииринэн биир сэргэтэ охтубут [3].
Оҕо төрүүрүгэр Айыыһыт сэргэтэ диэни туһаналлара. Кинини ачаахтаах маһынан оҥорон балаҕан кэннигэр туруораллара. Дьахтар ыараханнык төрөөрү гыннаҕына, бу сэргэ ачааҕынан, тыл этэн баран, дьахтар ис таҥаһыгар сууламмыт эмэгэти уган таһаараллара. Оччоҕо дьахтар этэҥҥэ быыһанар диэн буолара. Маннык сэргэни араастык ааттыыллар: Айыыһыт аартыга, Дьахтар сэргэтэ, Тыһы сэргэ, Самахтаах сэргэ [7, с. 23].
Саха итэҕэлинэн өлбүт киһи эйгэтэ күрүөлэниэхтээх-хаһааланыахтаах. Бу күрүөтүн баҕаналарын сороҕор сэргэ курдук быһыылаан оҥороллоро, ону «холбо сэргэтэ» диэн ааттыыллар эбит [86]. Киһи мэҥэтин таһыгар «өлбүт сэргэтэ» диэни туруораллара. Оннук сэргэни, үксүгэр, арҕаа эбэтэр хотугулуу-арҕаа хайысханан 2-3 м. тэйиччи туруораллара. «Өлбүт сэргэтэ» син-биир тэлгэһэ сэргэтин курдук көрүҥнээх буолара. Онтон сороҕор «өбүгэ сэргэтэ» диэн ачаахтаах сэргэни туруораллар [5, с. 52]. Аны «истигэн сэргэ» диэн холбо сэргэлэрэ эмиэ баар буолаллар.
Ойуун хомуһуннаах сэргэлэрэ туохха эрэ аналлаах буолаллара. Холобур, түктүйэлээх сэргэлэр диэн бааллара. Ол киһи үөрүн туос түктүйэҕэ хаайан баран сэргэҕэ ыйаабыттарын ааттыыллара [11, с. 6].
Ойуун «көрбүөччү сэргэ» диэн көмөлөһөөччү сэргэлээх буолара. Маннык сэргэ төбөтүгэр оҥо хаһыылаах, ол иһиттэн ойуун «тула туох буола турарын көрөрө» (холобур, уоруйах эҥин кэлэрин). Сороҕор чаҕылҕан охсубут маһыттан киһи эмэгэтин оҥорон, халлаан күөҕэ оҕуруонан харахтаан баран эмиэ «көрбүөччү» диэн ааттаан сэргэҕэ ыйыыллара [эмиэ онно, с. 7].
«Ойуун хомуһуна иҥпит сэргэтэ» диэни эмиэ араараллара. Оннугу сороҕор «уоттаах сэргэ» диэн ааттыыллара, тоҕо диэтэххэ түүн оннук сэргэттэн төгүрүк уоттар тахсалларын көрөллөрө үһү [эмиэ онно, с. 7].
Ойууҥҥа көмөлөһөр өссө биир сэргэ «кэйээрин сэргэтэ» диэн ааттаах. Оннугу ойуун өстөөҕүн кутун самнарыан баҕардаҕына оҥороро, кээмэйэ 20 см. курдук үрдүктээх, киһи төбөтүн курдук төбөлөөх буолара. «Кэйээрин сэргэтин» ойуун сиэр-туом оҥороругар оһох холумтаныгар туруорара, онтон уматан кэбиһэрэ [6, с. 124].
Үксүгэр ойуун сэргэтэ туох да ойуута-дьарҕаата суох буолара, ардыгар төбөтө ачаах курдук арыттаах буолуон сөбө. Ойуун сэргэтигэр сиэр-туом кэмигэр араас ымыылары, саламаны ыйыыллара, чэчиринэн киэргэтэллэрэ. Көрбүт дьон кэпсииринэн, сороҕор сүөһү эбэтэр киһи төбөтүн уҥуоҕа ыйаммыт буолара. Маннык сэргэлэри ойуун айата тардыллыбыт сиригэр туруораллара үһү [11, с. 7].
Ити курдук сэргэ көрүҥүн арааһа итэҕэл сиэригэр-туомугар анаан туруоруллара, туттуллара.
Борисов Б.Б.
Тирэх литература:
- Алексеев Н.А. Традиционные религиозные верования якутов в Х1Х-нач. ХХ в. – Новосибирск: Наука, 1975.
- Большой толковый словарь якутского языка = Саха тылын быhаарыылаах тылдьыта: в 15 т. Т. II / Под ред. П.А. Слепцова. — Новосибирск: Наука, 2005. — [Буква Б].
- Борисов Б.Б. Ньурба улууһугар саха итэҕэлин, сиэрин-туомун бэлиэлэрэ // Ньурба – 2018. — № 17
- Бравина Р.И. Шаманы – избранники Небес и духов. – Якутск: Бичик, 2018.
- Бравина Р.И., Попов В.В. Погребально-поминальная обрядность якутов: памятники и традиции [XV–XIX вв.]. Новосибирск: Наука, 2008.
- Захарова А.Е. Архаическая ритуальная обрядовая символика народа саха [по материалам олонхо]. – Новосибирск: Наука, 2004.
- Кириллин Т.С. Дүҥүр дуораана. – Дьокуускай: Бичик, 2004.
- Пекарский Э.К. Словарь якутского языка: 2 т. – Л.: АН СССР, 1958-1959
- Саввинов В.И. Дойдум дьоно. – Дьокуускай: Сайдам, 2008
- Федоров Е.Г. Сунтаар сэргэлэрэ. НьНДТ сүрүн пуондата. 4 л.
- Яковлев В. Ф. Сэргэ: [Коновязь]. Ч.2. — Якутск: Единый науч.-метод. центр МК Респ. Саха [Якутия], 1993.