Ангелина Кузьмина, тыл билимин хандьыдаата.
Тыл билимин хандьыдаата Н.М.Васильева «О современном состоянии орфографирования заимствованных слов в якутском языке (по материалам республиканских газет)» 2013 с. ыстатыйатын көрүөҕүҥ.
«Саха сирэ» уонна «Кыым» хаһыаттарга нууччаттан киирбит тыллары сахатытыы туругун чинчийэн көрбүт. Онуоха, холобур, «Саха сирэ» хаһыакка нууччаттан киирии тылы туттуу 2003 с. ахсаана 640 эбит буоллаҕына, 2013 с. 940 буолбутун бэлиэтиир. Тылдьыкка баар тыллар нууччалыы пуормаларынан суруллаллар эрээри, биир нүөмэр иһигэр сахатытыллыбыт барыйааннара эмиэ бааллар: автор – ааптар, ветеран – бэтэрээн, врач – быраас, председатель – бэрэссэдээтэл. Оттон «Кыым» хаһыакка сахатытыллыбыт эрэ барыйааннара туттуллалларын таһынан (аҥкыата «анкета», аспаал «асфальт», бэлиитикэ «политика»), өссө тылдьыкка киирэ илик тыллар эмиэ сахатыйан суруллаллара бэлиэтэнэр: гормуон (гормон), литэрэтиирэ (литература), матымаатыка (математика), акадьыамыйа (академия) о.д.а.
Бу тыллар кэлиҥҥи 2015 с. таба суруйуу тылдьытыгар эмиэ киирбэтэхтэрэ. Онтон сорохторо киирбиттэр: устуоруйа «история», лиссиэй «лицей», тиэхиньикэ (техника). Тыл тылбаастаммыт көрүҥэ норуокка киэҥник туттуллар буоллаҕына, тылдьыкка нуорма буолан киирэр.
Салгыы Н.М.Васильева «Об орфографии частных якутоязычных газет» диэн 2017 сыллааҕы ыстатыйатыгар «Туймаада» уонна «Киин куорат» хаһыаттарга таба суруйуу тылдьытын туһаныы хайдах киирэн иһэрин чинчийэн көрдөрбүтэ. “Киин куорат” уонна “Туймаада” барыта 28 нүөмэрдэрин анааран көрбүт. Бу хаһыаттарга сүнньүнэн маннык алҕастар бааллара бэлиэтэнэр:
- тылдьыкка тылбаастанан киирбит тыллары нууччалыы хайдах баалларынан суруйаллар: чемпион (СТСТ: чөмпүйүөн), тренер (СТСТ: тириэньэр), спорт (СТСТ: успуорт), деятель (СТСТ: диэйэтэл), профессор (СТСТ: бэрэпиэссэр);
- 15 №-дээх быраабыла кэһиллэр: холобур, икки аҥыы этиллэр эҥэр – эҥээр тыл олоҕор уһун аһаҕас суруллар;
- 23 №-дээх быраабыла тутуһуллубат: сиэттэр «внуки», хаһаайыттар «хозяева», буойуттар «воины» (сөпкө: сиэннэр, хаһаайыннар, буойуннар). Быраабыла быһыытынан, —н дорҕоонунан бүтэр олохтоох тылларга элбэх ахсаан сыһыарыыта -лар эбиллиитигэр хоһуласпыт —нн дорҕоон суруллар;
- 46-55 №-дээх нууччаттан киирбит тылларга сыһыарыы эбэргэ алҕастар бааллар: тренера (сөпкө: тириэньэрэ), спортка (успуорка);
- нууччаттан киирии тылларга сыыһалар: балаһаакка (былаһаакка) «площадка», ааксыйа (аахсыйа) «акция» [1, с. 105-106].
Киирии тыллар хайдах суруллуохтаахтарын урукку кэмҥэ А.Е. Кулаковскай, П.А. Ойуунускай, А.А. Иванов-Күндэ, К.О. Гаврилов, Г.В. Баишев-Алтан Сарын, Л.Н. Харитонов, Н.Д. Дьячковскай, П.С. Афанасьев, Н.Е. Петров о.д.а. чинчийбиттэрэ.
Билиҥҥи кэмҥэ нууччаттан киирии тыллары саҥарыы үөрүйэхтэригэр олоҕуран тылбаастааһын эбэтэр ийэ тылынан бэриллэр кыахтаах тыллары сахалыы солбугунан биэрии туһунан, онуоха Саха сирин хаһыаттарыгар бу хайдах туттулларын ырытар ыстатыйалар элбэхтэр. Ол курдук П.А.Слепцов, А.Г. Нелунов, Е.И. Оконешников, Н.И. Иванова, Н.М.Васильева, Н.М. Борисов о.д.а. үлэлэрин көрүөххэ сөп.
Литература
1. Алексеев М.П.-Дапсы Тыл кута, иччитэ – иньэ дорҕоонугар. // Проблемы родного языка в условиях глобализации и интеграции современного общества. Сборник научных статей. – Якутск, 2007. – С. 95 –98.
2. Васильева Н.М. Об орфографии частных якутоязычных газет. Филологические науки. Вопросы теории и практики. Тамбов: Грамота, 2017. № 12(78): в 4-х ч. Ч. 3. C. 105-107.
3. Васильева Н.М. О современном состоянии орфографирования заимствованных слов в якутском языке (по материалам республиканских газет) Филологические науки. Вопросы теории и практики. – Тамбов: Грамота, 2013. № 8 (26): в 2-х ч. Ч. I. C. 38-41.
4. Дьячковский Н.Д. За ясность правил и легкость их применения // Соц. Якутия. 1961. 9 июня.
5. Иванова Н.И. Якутский язык в сми: социолингвистическая характеристика регионального Телевидения (на материале национальной вещательной компании «саха») / Филологические науки. Вопросы теории и практики. – Тамбов: Грамота, 2015. № 7 (49): в 2-х ч. Ч. I. C. 79-82.
6. Кулаковский А.Е. Русские слова, перенятые и усвоенные якутами (кроме собственных имен и названий) / Научные труды. Якутск: Книж. изд-во, 1979. С. 316−378.
7. Петров Н.Е. Орфография якутского языка // Орфографии тюркских литературных языков. – СССР. М.: Наука, 1973. С. 284–301.
8. Петрова Т.И. Ыраастык сахалыы саҥарыах: билиҥҥи саха тылыгар нуучча тылын сабыдыала; Саха Респ. үөрэҕин м-вота ; [ред. И. П. Винокуров, филол. н. к.]. – Дьокуускай: Полиграфист, 1996. – 117 с.
9. Сахалыы таба суруйуу тылдьыта (Орфографический словарь якутского языка) / под ред. П. А. Слепцова. Якутск: Сахаполиграфиздат, 2002. 541 с.
10. Слепцов П.А. Русские лексические заимствования в якутском языке (дореволюционный период). Якутск, 1964. 196 с.
11. Слепцов П.А. Якутский литературный язык. Формирование и развитие общенациональных норм. Новосибирск: Наука, 1990. 276 с.
12. Харитонов Л.Н., Барашков П.П. О правилах якутской орфографии. Якутск: Книж. изд-во, 1956. 23 с.