https://www.traditionrolex.com/1

Саха былыргы номохторун, сэһэннэрин хомуйааччы, үөрэтээччи, этнограф, археолог, биһиги биир биллиилээх, ытыктанар киһибит – Дмитрий Иванович Дьячковскай – Сэһэн Боло 2020 с. сэтинньи  8 күнүгэр төрөөбүтэ 115 сылын бэлиэтээн аастыбыт.

Сэһэн Боло. Кини тус олоҕун туһунан улахан суруйуу суох, хомуйбут үлэлэрин үгүс аҥаара күн сирин көрө илик, бэчээттэмэккэ, араас архыыптарга хараллан сытар.

Тулалыыр эйгэҕэ дьиктини көрдүүр, сахам былыргытын умсугутар таайбараҥын таайа сатыыр, түҥ билбэт билиибэр тардыһар уйан уонна уустук куттарым Сэһэн Боло хомуйбут номохторугар туох эрэ кистэлэҥи көрдүүллэрэ, былыт саппыт былыргытын ыйдаҥарда сатыыллара. Кини туһунан мин оҕо эрэхпиттэн олус кэрэхсээн истэр этим, бу улуу, чулуу киһи туох эрэ дьиктилээх уонна таайтарыылаах олохтоох дии саныырым уонна тоҕо эрэ олус чугастык ылынарым. Сэһэн Боло туһунан  аҕам, саха тылын учуутала, Павлов Прокопий Алексеевич кэпсээниттэн истэн, билбитим.

Биирдэ уон икки саастаахпар 1977 сыллаахха аҕам Бүлүү куоратыттан олус сонун, саҥа бэчээттэммит, кинигэ кэһиилээх кэлбитэ. «Саха былыргы сэһэннэрэ уонна кэпсээннэрэ» диэн ааттаах кыраайы үөрэтээччи, норуот тылынан айымньытын хомуйааччы оҥорбут хомуурунньуга этэ. Бу хомуурунньукка Сэһэн Боло сураһан, суруйбут номохторо, сэһэннэрэ эмиэ бааллара. Ол номохтор атыттартан ураты этилэр. Этнограф саха түҥ былыргы олоҕун-дьаһаҕын ымпыктаан-чымпыктаан ойуулаабыта, былыргы сиэри-туому олус өйдөнөр гына бэлиэтээбитэ киһини сөхтөрөрө.

Бу кинигэттэн сиэттэрэн аҕам хайдах Сэһэн Болону кытта олус кыра кэмҥэ алтыспытын туһунан кэпсээбитэ:

«1938 сыллаахха Сэһэн Боло А.А. Саввинныын Бүлүү оройуоннарыгар экспедиция тэрийбиттэрэ, саха былыргы уус-уран тылынан айымньыларын, үгүс элбэх номохтору, сэһэннэри Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Кэбээйи оройуоннарынан уһун унньуктаах айаҥҥа сылдьан, хомуйбуттара.

Оччолорго мин Бүлүү педучилищетыгар үөрэнэн иһэн, ыалдьан 1938 сыллаахха дойдубар тахсыбытым, 3 Күүлэт бастакы сүһүөх оскуолатыгар сэбиэдиссэйдээбитим, учууталлаабытым. Үгүлээккэ киирэ-тахса сылдьар этим. Арай биирдэ миэхэ наарыһынай ыыттылар. «Үгүлээккэ түргэнник киирэ оҕус, Дьокуускайтан экспедиция кэлбит, үөрэхтээх дьону көрдүүллэр», – диэн буолла. Мин аймахтарбыттан миинэр ат уларсан, Үгүлээттээтим. Этиллибит сирдэригэр тиийдим. Миигин сахаҕа үрдүк уҥуохтаах, хатыҥыр, бэрт номоҕор сэбэрэлээх, ачыкалаах, сымнаҕастык көрбүт сытыы харахтаах киһи истиҥник мичээрдээбитинэн көрүстэ. Хайдах эрэ ис иһиттэн ураты өйдөөх, ис-кут ыраас, сырдык көрүҥнээҕэ, мээнэ киһи буолбатаҕа өтө көстөрө. Дьэ, бу маннык Сэһэн Болону кытта билсибитим. Итинник  улуу, чулуу киһини кытта дьылҕам билиһиннэрбититтэн мин олоҕум уларыйбыта, сахам былыргытын атын харахпынан көрөр буолбутум, төрөөбүт төрүт сирим уруккутун үөрэтэр, билэр бигэ санааламмытым.

Биир түүн сурук үлэтигэр үлүһүйэ олорон, Сэһэн Болону кытта хайдах эрэ ураты истиҥник уонна аһаҕастык кэпсэтэн ылбыппыт. Учуонай төгүрүк ачыкытын үрдүнэн чинчийэрдии, миигин сыныйан көрбүтэ уонна мичээрдии-мичээрдии сымнаҕастык ыйыппыта:

  • Проня, хайа доҕор, туох төрдүлээххин-уустааххын? Мин көрөрбүнэн, мэнээ көннөрү удьуор ыччата буолбатах курдуккун. Улахан төрдүлээх оҕо быһыылааххын.

Мин туох диэн хардарыхпын билбэтэҕим.

Онуоха Сэһэн Боло бэйэтэ хоруй биэрбитэ:

  • Атыыһыт сиэнэ, өссө сыылынай бэлээк удьуора диэбиттэрэ. Чэ, куттаныма. Мин бэйэм да улуус кулубатын уолабын. Ол төрдүбүн-ууспун сөбүлээбэттэр элбэхтэр, атарахсытааччылар да бааллар. Уонна бу өбүгэлэрим ааттарын үйэтитээри, түөрт сыллааҕыта сокуонунан, саахса нөҥүө Сэһэн Боло буолбуппут эмиэ соччо сөбүлээбэт дьон бааллар. Биир өбүгэм Боло Күүлэкээн диэн этэ, оттон биир төрдүм Сэһэн Быркыҥаа диэн ааттааҕа, ол түс-бас дьонум ааттарын аат оҥостубутум.

Онтон салгыы Боло:

  • Бу эргин Күүлэкээн диэн күөл баар эбит дии. Ити күөл тоҕо итинник ааттаммыта  буолуой?
  • Оҕонньоттор кэпсииллэринэн, бу сирдэргэ былыр үгүс араас элбэх, кэлин симэлийбит аҕа уустара олорбуттара үһү, олортон биирдэстэрэ күүлэкээн диэн түҥ былыргы сахалыы саҥалаах аҕа ууһа баара үһү, – диэн тугу истибиппин кэпсээбитим.

Үлэ кэмигэр олох аҕыйахтык кэпсэтэрбит. Боло наһаа үлүһүйэн туран, үлэлиирэ, аһыырын да, утуйарын да умнанара».

Аҕам уруккуну санаан сирэйэ сырдаабыта, онтон эбэн эппитэ: «Баҕар, биһиги Сэһэн Болону кытта түҥ былыргы биир төрдүлээхпин буолуо – күүлэкээн аҕа ууһа.

Онтон эн улааттаххына, баҕар, эмиэ номохтору хомуйуоҥ, былыргыны олус сэргиигин, элбэх үһүйээни билэҕин. Баҕар, былыргы номохтору нууччалыы тылбаастыаҥ. Туох баҕарар буолуон сөп. Сэһэн Боло былыргыны билэ сатыыр дьоҥҥо сырдатар сирдьит, ыҥырар сулус буолар. Ону кэлин өйдүөҥ».

Аҕам ити эппит тыллара өйбөр хаалан хаалбыттар.

Кэлин ону-маны син ырыта саныыр буолан баран, дьиктиргиир буолбутум, Сэһэн Боло сүдү, биир киһи холугар диэтэххэ, үгүс элбэх үлэни оҥорбута тоҕо бэчээккэ тахсыбатый диэн. Сэһэн Боло саха былыргытын, номохтору, норуот тылынан уус-уран айымньытын үйэтитэргэ кылгас буолан баран, чаҕылхай, бэрт эриирдээх-мускуурдаах олоҕун анаатаҕа. Аччык аас-туор кэмҥэ, суол-иис, үчүгэй көлө да суоҕар Саха сирин хотунан, соҕуруунан, илининэн, арҕааннан, усталыы-туоралыы кэрийэн, 300-тэн лаппа тахса киһини ыйытан, тоокколоһон, 700-тэн элбэх уос номоҕун хомуйуу диэн улахан сыралаах үлэ, бэйэтин тус олоҕун толук ууран туран, тугу да кэрэйбэккэ, улуу өбүгэлэрбит ааттарын, олохторун үйэтитэр туһугар, араас моһоллору аастаҕа, сүдү билиини кэлэр кэнэҕэс ыччакка диэн анаан хааллардаҕа. Ол суруктара-бичиктэрэ сүтэ-оһо, күл-көөбүл буолуохтарын иннинэ, бэчээттэнэн күн сирин көрүөхтээхтэр. Ама ити үлүгэр элбэх, кэмэ суох күндү үлэлэр итинник биллибэккэ, баччааҥҥа дылы киэҥ ааҕааччыга тахсыбатахтара олус хомолтолоох.

Варвара КОРЯКИНА,

Саха өрөспүүбүлүкэтин суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ,

Нерюнгри куорат.

Хаартыскаҕа: Саха тылын учуутала Павлов Прокопий Алексеевич, Үгүлээт орто оскуолатын эдэр учууталлара 1939 сыл.