Үчүгэй тыллаах-өстөөх, дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр сир түннүктэрэ дьонтон киэҥ эйгэҕэ куту-сүрү тутар гына сахалыы ылбаҕайдык саҥарар-иҥэрэр сатабылы хайдах баһылаабыттарын, туох ньымалардаахтарын ыйыппыппытын киллэрэбит:
В.Д. Михайлов, Максим Аммосов аатынан ХИФУ бэрэпиэссэрэ:
– Истээччи быһыытынан этэр буоллахха маннык. Суруллубукка олус убаммакка, сыыс тылы аҕыйахтык туттан, дорҕоонноохтук, чуолкайдык и-ҥарар киһини дьон сөбүлээн истэр быһыылаах. Оннук эбит буоллаҕына, маҥнайгытынан, кэпсиир тиэмэҥ ис хоһоонун үчүгэйдик билиэхтээххин; иккиһинэн, тылыҥ саппааһын байытыахтааххын; үсүһүнэн, саҥаҥ дорҕо-онноох уонна чуолкай буоларын ситиһиэхтээххин.
Отучча сыллааҕыта мунньах, лиэксийэ, дакылаат барыта нууччалыы эрдэҕинэ, сахалыы ыраастык саҥарар салайааччы, учуонай, лиэктэр куоракка ипи аҕыйах этэ. Оттон тыа сиригэр устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах дьон элбэхтэрэ. Ити кэмҥэ мин санааларын сахалыы сатаан сааһылаан саҥарар дьоннорунан Еремей Тимофеевич Герасимовы, Василий Тарасович Иванову, Климент Егорович Иванову ааттаталыыбын. Элбэх киһини көтүт-тэҕим буолуо, баалаамаҥ. Бу дьону мин элбэхтик истибит, үгүскэ үөрэммит буолан этэбин. Билигин сахалыы ылбаҕайдык саҥарааччы ахсаана уруккуга холооно суох элбээтэ. Биир бэйэм итинтэн олус үөрэбин, астынабын.
Оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхпинэ, бастакы сэбиэскэй бырабыыталыстыба үөрэхтээһиҥҥэ хамыһаара Анатолий Васильевич Луначарскай, эн тыл этэргэр төһө уһуннук бэлэмнэнэҕин диэн ыйыппыттарыгар маннык хоруй-даабытын ааҕан баран, күн бүгүнүгэр диэри өйбөр-санаабар тута сылдьабын: ”Үллэр үйэм туххары уонна чаас аҥаара” (“Всю жизнь и полчаса”). Ол аата кини тиһигин быспакка үөрэнэ, ааҕа, билиитин-көрүүтүн хаҥата, дириҥэтэ-кэҥэтэ сылдьар эбит. Оттон тоҕооһун көрөн, туох туһунан этиэхтээҕин чаас аҥаарын устата чопчулуур, чочуйар, сааһыланар. Онон дьон иннигэр тахсан этиэн-тыыныан баҕарар киһи элбэҕи аахпыт, билбит, көрбүт, истибит, эргитэ санаабыт, ырыппыт, ырыҥалаабыт, анаарбыт, толкуйун тобулбут буолуох-таах. Төһө элбэхтик ааҕаҕын да, соччонон өйүн-санааҥ сайдар, тылыҥ-өһүҥ тупсар. Артур Шопенгауэр этэн турардаах: “Толкуйдуур дьоҕура, саныыр санаата сайдыбыт эрэ киһи үчүгэйдик саҥарар” диэн (“Кто мыслит хорошо, тот и говорит хорошо”). Санаа тылы кытта холбоһон саҥарар саҥаҕа кубу-луйар. Итини этэр эбит, ниэмэс улуу бөлүһүөгэ.
Дьокутааттар, салайар үлэһиттэр ким да сүбэтигэр наадыйбат дьон. Итинник майгы төрүөтэ элбэх эрээри, сүрүннэрэ икки: бастакыта – Арас-сыыйа бүттүүнүн үрдүнэн тус бэйэ өйүнэн салайтаран олоҕу-дьаһаҕы оҥостуу үөрүйэҕэ киирэн быстыбат. Наар үөһээттэн ыйыыны-кэрдиини, сорох ардыгар үрбэлээһини кэтэһэн олоробут. Оччотугар киһи тоҕо үөрэнэ сатыа-ҕай, ким эрэ сүбэтигэр наадыйыаҕай? Үөһээттэн бэлэм дьаһалы толорор эрэ буоллаҕа, эппиэтэ киниэнэ буолбатах. Иккиһинэн, дуоһунаска таҕыстылар да, үгүстэр бэйэлэриттэн аллараа таһымҥа турар дьону аанньа ахтыбат буолан хаалаллар. Ол иһин кинилэри кытта сүбэлэһиэхтээҕэр буолуох, истэ да сатаабаттар. Этэргэ дылы, “ты – начальник, я – дурак, я – начальник, ты – дурак”. Өбүгэлэрбит барахсаттар, “баҕа силэ байҕалга эмтээх” дииллэрин таһыччы умнан кэбиһэллэр. Онон кинилэргэ анаан туох да диэбэппин. Уонна бары үөрэхтээх дьон: информацияны баҕас сатаан туһанан эрдэхтэрэ.
Ураты ньымалаахпын дии санаабаппын. Туох диэххэ сөбө эбитэ буолла. Биир тиэмэни истээччилэр уратыларын аахсан, тус туһунаннык аттаран кэпсиигин. Холобур, оҕолорго уонна оҕонньотторго, эр дьоҥҥо уонна дьахталларга, салайааччыларга уонна көннөрү үлэһиттэргэ төһө да тиэмэҥ биирин үрдүнэн хайдах да биир халыыбынан кэпсээбэккин. Саамай уустук аудитория туох да сыала-соруга суох, үлүбээй мустубут дьон. Хомойуох иһин, оннооҕор үөрэнэ диэн ааттаан кэлэн баран истэ сатаабат дьон баар буолар. Ол аата аудиторияны кытта өйдөһүү (контакт) баар буолуохтаах. Кэпсэтэр дьонун кытта уопсай тылы ипит охсор киһини “оҕону кытта оҕо, оҕонньору кытта оҕонньор” диэччилэр. Маннык майгы санаатын тиэрдиэн, тылын ылыннарыан баҕарар киһиэхэ олус туһалаах.
Кэпсиир тиэмэҕин туох баар ымпыгын-чымпыгын эргиччи билиэх-тээххин. Оччоҕуна эрэ истээччилэр уратыларын аахсан, хайдах гынан өйдөнүмтүө буоларын туһунан саныыгын. Тиэмэҥ ис хоһоонун аанньа билбэт буоллаххына, кэниспиэккэр баайыллан хаалаҕын, хараҕыҥ истээччигэ буолбакка, тиэкискэр хатанар. Аар-саарга аатырбыт физиктэр (сорохтор Нильс Бор, сорохтор Макс Борн эппитэ дииллэр) маннык диэбиттэрэ үһү: “Өскөтө учуонай бэйэтэ айбыт үөрэҕин киһи эрэ барыта өйдүүрүн курдук кэпсээбэт буоллаҕына, кини – шарлатан” (“Если ученый не может рассказать свое учение на понятном всем языке, то он – шарлатан”). Билиҥҥи тиэхиньикэ, көмпүүтэр үйэтигэр дьон болҕомтотун тардар судургутуйда: экрааҥҥа тугу баҕарар көрдөрүөххэ сөп. Онон истээччи сылайбат, мэйиитин икки аҥаара тэҥҥэ үлэлиир буолан өйдөөн хаалара да элбиир, ылынара да күүһүрэр. Онуоха эбии саҥаҕын тиэхиньикэ күүһүрдэн биэрэр.
Саҥа саҕалыыр эдэр дьоҥҥо туһаайан биири тоһоҕоолоон бэлиэтиэм этэ. Ууга киирбэккэ сылдьан харбыы үөрэммэттэринии, саҥара үөрэниэн баҕалаах киһи саҥара сатыахтаах дорҕоонноохтук, чуолкайдык. Онуоха, туох ханнык иннинэ, долоҕойу (объем памяти) кэҥэтиэххэ. Манна араас ньыма элбэх. Мнемотехника дииллэр. Төбө иһинээҕини ипи диэн ааттыыллар. Саныыр санаата, нуомаһа-сонуна элбээтэҕинэ, киһи тулуйбат-тэһийбэт, кими эрэ кытта үллэстиэн, кимиэхэ эмит кэпсиэн-ипсиэн, этиэн-тыыныан баҕарар. Ити – маҥнайгытынан. Иккиһинэн, тус көрүүлээх, тус санаалаах, тус сыа-набыллаах буола үөрэниэххэ. Оччотугар эрэ этэр тылыҥ болҕомтону тардыаҕа. Үсүһүнэн, ис эйгэни байытыахха. Маныаха киһи-аймах өйү-санаа-ны сайыннарыыга ааҕыыттан ордук хотоойу ньыманы тобула илик. Франция улуу бөлүһүөгэ Дени Дидро “дьон аахпат буоллаҕына, толкуйдаабат буолар” (“когда люди перестают читать, перестают и думать”) диэбитэ билигин да суолтатын сүтэрэ илик. Оттон иэйии уһуктарыгар муусука, тыйаатыр, киинэ оруоллара улахан, көмөлөрө күүстээх. Дьоҥҥо тылын тиэрдэ үөрэниэн баҕарар киһи ити икки суолу тутуһара көдьүүстээх. Төрдүһүнэн, тыл улуу күүс буоларын кыл да түгэнигэр умнар табыллыбат. Ону сөпкө туһана үөрэ-ниэххэ. Бокс, самбо, дзюдо эҥин курдук киһини улаханнык эчэтиэн сөптөөх успуорт көрүҥнэригэр эрчийээччилэр эрдэттэн сэрэтэллэр: күүскүнэн-кыаххынан өттөйбөт буол диэн. Син ол тэҥэ мээнэ-мээнэ тыллаһар куһаҕан: саҥарбытыҥ саталаныан, эппитиҥ илбистэниэн сөп. Өбүгэлэрбит алгыс уонна кырыыс туһунан эппиттэрин умнумаҥ. Бэсиһинэн, саҥара үөрэнии киһи көҥүл буолуутун сүрүн мэктиэтэ, киһи дьоһунун туллаҥнаабат тулааһына. Төрөөбүт тылгар тирэнэн төһө элбэх тылынан саҥара үөрэнэҕин да соччонон көҥүлүҥ улаатар, ыырыҥ кэҥиир, дьоһунуҥ үрдүүр. Туохтан да толлубат, кимтэн да иҥнибэт кыахтанаҕын. Саҥара үөрэниҥ.
Социология билимин дуоктара, психология билимин хандьыдаата, дассыан Ульяна Алексеевна Винокурова:
– Дьон иннигэр тыл этэргэ, бастатан туран, кинилэр тус эйгэлэригэр туһааннаах, суолталаах информацияттан саҕалыыбын. Үксүгэр болҕомтону тардар ыйытыыттан, онуоха эппиэти биэрээччилэри кытта биир хамаанда тэринэбин. Оннук кэпсэтиини саҕалаан туһааннаах сыалбын араас өттүнэн эргитэн аҕалабын, ону истээччилэртэн кимнээх эрэ ситэри өйдөөн, сааһылаан, түмэн биэрэллэр. Мин түмүк оҥоробун. Оччоҕо бары биир санааҕа бииргэ толкуйдаан кэлбит буолан тахсабыт.
Этэр тылын ис хоһоонугар итэҕэйэр, туруорсар, ону дьоҥҥо өйдөтө-тиэрдэ сатыыр салайааччы олус сэдэх курдук. Аныгы дьокутааттар, салайар үлэһиттэр саҥарбаттар, суруллубуту ааҕаллар. Урут үлэлээбит дьокутааттартан Николай Иванович Соломов тэҥнээҕин истэ иликпин. В.В. Филиппов ис кыаҕа бэрт күүстээх да, саҥарар эйгэҕэ элбэхтэ тахсыбат.
Эдэр дьоҥҥо сүбэм диэн били ынах үүтэ тылыгар дииллэрин курдук, дьоҥҥо-сэргэҕэ дьайыылаах үлэлээх киһи сабыдыалын күүһэ тылыгар. Араас дебааттарга эҥин сылдьан толкуйдаахтык дьоһуннаахтык саҥара үөрэниэххэ, онтон астыныыны ылар турукка тахсыахха. Былыр сахаларга куолуһуттар диэн өркөн өйдөөх, сытыы тыллаах идэтийбит дьоннор баар буоланнар, ыраахтааҕылаах сууту кытта хас да көлүөнэ тухары туруулаһаллара. Оннук куолуһут дьоннору самнаран, түктэри суолталаах тыл гыммыттара билигин олохсуйа сылдьар.
Дьон сөбүлээн истэр дьоно сир-сир аайы бааллара буолуо. Мин улаханнык сөҕөн-махтайан туран истибит хас да киһилээхпин. Ол быйыл Казань куоракка Энгел Ризакович Тагиров диэн учуонай, ЮНЕСКО институутун дириэктэрэ, илиҥҥи омуктар дьиҥнээх дипломатическай тылларын ойуулаан-мандардаан, нуучча тылыгар түһэрбитэ тыллары туттуу култууратын дьүөрэлэһиитин ураты сайдыытын таһыччы таһыма этэ.
Аҥаардастыы саҥарыы диэн өссө алын таһым. Сатаан саҥарыы муҥутуур сайдыыта дискуссияҕа кыттыбыт өйдөөхтөр санааларын сааһылааһын буолар. Оннук өй-тыл ураты сытыы кылаанын Катар шейхата Хамада ойоҕо Моза диэн сэттэ оҕолоох дьахтар ХНТ альянстарыгар мустубут араас дойду салайааччыларын дискуссиятын иилээн-саҕалаан ыыппытын илэ харахпынан көрөн, эт кулгаахпынан истэн олорбутум. Дьэ Айбыт биэрдэҕинэ биэрэр да буолар эбит этэ. Көстүүлээх мааныта, өйдөөх далайа, тыллаах ылыннарыылааҕа диэн итинник буолар эбит этэ. Ол да иһин Саха сүбэринитиэтин кытта тэҥҥэ саҕалаан, олохтоох нэһилиэнньэтэ үүт-үкчү биһиги саҕа, сиртэн хостонор баайдарын бэйэлэрэ дьаһаммыттарын түмүгэр аан дойду биир үрдүк таһымнаах судаарыстыбата буоллулар.
Сахалартан Иван Александрович Аргунов этиитин сөбүлээн истэр этим, кини нууччалыы-сахалыы дэгиттэр, үтүө майгылааҕа арылыччы көстөр араатар этэ.
Новосибирскайга биир тыҥааһыннаах киирсиигэ Георгий Прокопьевич Башарин кылыс-тыйыс этиитин истэн, устуоруйа кырдьыгын туруорсар быһыы маннык буолар эбит диэн астыммытым.
Тыл этэргэ саамай төрдө – ис кырдьыктаах санаа, сыһыан. Ол хаһан да суолталаах, дуоһуйуулаах. Этиэхпин ипи, истиэхтэрин иһиттилэр диэн.
Бу сайын Читаҕа ойуун Александр Габышев этиитин видеонан көрбүтүм, араатар быһыытынан чаҕылхай, ипит-хоппут санаалаах, тыллаах-өстөөх, туттунуулаах-хаптыныылаах этэ. Ол да иһин дьон ылыннаҕа, былаас дьиҥсиннэҕэ дии. Тыл иччитэ баар. Бас баттах тыллаһар олус сүөргү, сэттээх-сэлээннээх. Иллиэн да, өстүөн да сөп. Онон саҥарар сатабылы баһылааһын диэн киһи киһитигэр, киһилээх киһиэхэ ураты ирдэбил.
Ангелина Кузьмина, тыл билимин хандьыдаата.