П.А. Ойуунускай өссө Губревком салайааччыта эрдэҕинэ С.А. Новгородовка типографияҕа сахалыы шрифтэри оҥорууга уонна бастакы сахалыы сэбиэскэй тылдьыт тахсарыгар улаханнык көмөлөспүтэ. Оччотооҕуга саҥа тарҕанан эрэр сурук-бичик С.А. Новгородов сүрүн санаатын быһыытынан “хайдах саҥараҕын – оннук суруй” диэн тосхолунан салайтарбыта. Билэрбит курдук, кини 1917 с. “Сахалыы сурук-бичик” кинигэни таһаарбыта, алпаабыт оҥорбута. Ити кинигэтигэр саха тылын дорҕоонноро фонема туһунан үөрэҕинэн аан бастаан быһаарыллыбыттара. Семен Андреевич этиигэ уонна тиэкискэ кэпсиирэ баһылыыр суолтатын учуоттаан, улахан буукубаттан суруйартан, сурук бэлиэтин киллэрэртэн туттуммут эбит. Бу идиэйэтин өйөөччүлэртэн К.О. Гаврилов “саха тылын синтаксиһын сокуона олохтонуон иннинэ сурук бэлиэтин киллэрэртэн туттунуохха” диэн суруйбута (Национальнай архыып, 1924 с.). С.А. Новгородов фонетическай бириинсибин үгүс саха үөрэхтээҕэ ол иһигэр П.А. Ойуунускай, А.А. Күндэ өйүүллэрэ. 1922 с. муус устар 27 күнүгэр Сэбиэттэр Бүтүн Арассыыйатааҕы Киин Ситэриилээх Кэмитиэттэрин президиума, Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан аналлаах уурааҕы ылыммыта. Саха оскуолаларыгар төрөөбүт тылынан үөрэтии саҕаламмыта. П.А. Ойуунускай тылбаас үлэтин, үөрэх тэнийиитин көхтөөхтүк тэрийэн ыытара. Бу сылларга үөрэҕэ суоҕу үөрэхтээһин – сахалыы суруйарга, ааҕарга үөрэтии тосхолун тобулууга күүстээх үлэ саҕаламмыта. 1921–22 сс. “Манчаары” диэн бастакы саха сэбиэскэй хаһыата тахсыбыта. 1922–23 сс. С.А. Новгородов “Сурук-бичик” диэн букубаара, онтон сотору “Ааҕар кинигэ” тахсыбыта. 1923 с. билиҥҥи “Кыым” хаһыат тахсар буолбута. РКП(б) Саха сиринээҕи обкомун бастакы сэкиритээрэ Е.Г. Пестун: “… уже сейчас безотлагательно приступить к внедрению якутской грамоты среди советских работников, учителей, учащихся и в первую голову среди улусных рабочих, членов РКП и РСКСМ. Через некоторое время лицо, не владеющее якутским языком, не имеет права служить в советском учреждении” (“Автономная Якутия” хаһыат, 1923 с., сэтинньи 22 к.). Бу уустук үлэҕэ оччотооҕу интэллигиэнсийэ бүтүннүүтэ тардыллыбыта: А.Е. Кулаковскай, В.Н. Леонтьев, А.А. Иванов-Күндэ, Г.У. Эргис, К.О. Гаврилов, Г.В. Баишев-Алтан Сарын о.д.а.
П.А. Ойуунускай 1924 с. сурук-бичик Сэбиэтин, 1926–1928 сс. саха суругун-бичигин Кэмитиэтин, 1929–1938 сс. саҥа түүр алпаабытын Саха сиринээҕи Кэмитиэтин, “Саха кэскилэ” диэн маҥнайгы научнай-чинчийэр уопсастыбаны салайбыта. Сэбиэт улахан буукубаттан суруйарга, сурук бэлиэлэрин киллэрэргэ быһаарбыта. Ол эрээри ити көннөрүү үп-харчы тиийбэтинэн тута киирбэтэҕэ: маҥнай илиинэн суруйууга эрэ, онтон 1929 с., түүрдүү биир кэлимнэммит (унифицированнай) алпаабыкка көспүттэрин кэннэ эрэ бэчээккэ туттуллан барбыт (бу алпаабыт 1939 с. диэри туттуллубута). В.Н. Леонтьев маннык суруйбута: “Нет сомнения, что благодаря указанным изменениям, якутская транскрипция теперь становится более совершенной и удобной, что, конечно, включает возможности дальнейшего усовершенствования транскрипции, тем более, когда продолжают еще раздаваться голоса о целесообразности положения в основу якутской письменности русский алфавит” (“Саха кэскилэ”, 1925, с. 67). Бу бэлиэлэри туттуу туһунан П.А. Ойуунускай “Сурук тылын бэлиэлэрэ” ыстатыйатыгар 1929 с. “Чолбон” сурунаалга быһааран суруйбут.
Терминология, алпаабыт уонна арпагыраапыйа боппуруостарыгар хайдыһыы баара. Ол ордук нууччаттан киирии тылларга этэ. Алтан Сарын, Күндэ, К.О. Гаврилов тиэрминнэри саха тылын уонна түүр тылларын ис кыахтарын туһанан үөскэтэргэ этэллэрэ. Күндэ “тас сабыдыалтан быыһанарга саха бэйэтэ анал тылланыахтаах” диэн санааны тутуһара. Сорохтор төттөрүтүн сахатытыыны ылыммат этилэр, эбиитин букатын даҕаны саха тылын киллэрэри утараллара. Ону П.А. Ойуунускай маннык суруйан турар: “Ярые леваки в Якутии (Дмитриев) стояли за переход прямо на русский язык, за отмену якутского языка. Они считали, что для национальных языков в эпоху социализма нет перспектив, рано или поздно они должны исчезнуть” (Талыллыбыт айымньылар, үһүс том, 1993 с., с. 105). Кини тус бэйэтэ кэлин киирии тыллары “төрүт олохторун уларыппакка үүт-үкчү эбэтэр онно чугаһатан суруйуохтаахпыт” диэн санааны тутуспута.
Алтан Сарын саха тылын сайдыытыгар бэйэтэ туһунан көрүүлэрдээх этэ. Кини С.А. Новгородов алпаабыта итэҕэстэрдээҕин ыйан туран, биир кэлимнэммит түүрдүү алпаабыкка көһөргө санаатын эппитэ. Улахантан суруйууну, сурук бэлиэтин киллэрэр наадалааҕын ыйбыта. Саха тыла түүр тылларыттан төрүттээҕин быһыытынан, сахалар атын түүр норуоттарын хаһыаттарын уонна сурунаалларын сурутан ааҕар кыахтаныахтарыгар эрэнэрэ.
1926 сылга П.А. Ойуунускай көҕүлээһининэн, саха тыла нуучча тылын кытта тэҥҥэ судаарыстыбаннай тыл быһыытынан сокуонунан мэктиэлэнэн киирбитэ. Саха сиринээҕи кинигэ издательствота тэриллибитэ, “Чолбон” сурунаал тахсан саҕалаабыта.
1930 с. Арпагыраапыйа кэмпириэнсийэтигэр П.А. Ойуунскай уонна Алтан Сарын киирии тиэрминнэр туһунан дакылаат аахпыттара. Онуоха П.А. Ойуунскай хайдах саҥарарбыт курдук суруйар сөптөөҕүн ыйбыта. Оттон Алтан Сарын нуучча тылыгар хайдах баарынан суруйарга, ону тэҥэ ф, з, ж, щ дорҕооннору киллэрэргэ ыҥырбыта (Эргис, Советская Якутия, 1936 с., 68–84). Бүтүн Сойуустааҕы саҥа алпаабыт киин кэмитиэтин чилиэннэрэ эмиэ туһааннаах ыйыы-кэрдии биэрбиттэрэ. 1931 с. А.Н. Самойлович фонетика бириинсибин тутуһарга, саха дорҕоонугар суох буукубалары киллэрэри утарбыта (Самойлович, “Советская Якутия”, 1931 с., 104–105). Б.М. Гранде киирии тыллары хайдах саҥарылларынан, омук киэннэрин хайдах баарынан суруйарга эппитэ (Гранде, “Революция и письменность”, 1936, с. 72).
1931 с. ССРС Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин иһинэн ССРС национальностарын научнай-чинчийэр институутугар аспирант быһыытынан үөрэнэ киирбитэ. Бу кэмҥэ институт дириэктэрэ Н.Я. Марр этэ. Оччотооҕуга тыл туһунан научнай үлэлэр кини кытаанах үөрэҕин иитинэн күрүөлэнэллэрэ. Ол туһунан П.А. Слепцов маннык суруйбута: «Н.Я. Марр “суос-соҕотох материалистическай марксистскай” үөрэҕэ аҥардастыы баһылыктаабыта». П.А. Ойуунускай 1932 с. марристар органнарыгар “Просвещение национальностей” сурунаалга “На фронте терминологического строительства” диэн ыстатыйаны бэчээттэппитэ. Онно “Саха сиригэр термин тутуутун дьыалатыгар кылаас охсуһуута өтөн көстөр боппуруостарын сырдатыы” соруга туруоруллубута, “улуу держава шовинизма” уонна онтон ордук күүстээх, “Алтан Сарын олохтоох, иллэспэт, кутталлаах омугумсуйуута – саха үлэһит маассаларын тылын дьиҥ социалистическайдыы тутуутугар бары өттүнэн кыр өстөөх, мунааҕа суох контрреволюционнай идеология” сараламмыта» (Талыллыбыт айымньылар, үһүс том, 1993 с., с. 23). Манна оччотооҕу эрэпириэссийэ кэмин ыар тыына курдаттыы көстөр. Аспирантураны бүтэрэн, 1935 с. “Якутский язык и пути его развития” диэн үлэни көмүскээн сахалартан аан бастакы тыл билимин кандидаата буолар. Үлэтин Москубаҕа ити сыл “Нууччалыы-сахалыы тиэрминнээх орфография кинигэтэ” диэн ааттаан таһаартарбыта. Манна 13008 тыл киирбитэ. Тылдьыты оҥорууга суруналыыстыка институутугар үөрэнэ сылдьар, кэлин САССР үтүөлээх учуутала буолбут Савва Прокопьевич Харитонов уонна “Учпедгиз” национальнай сиэктэрин иһинэн саха оскуолаларыгар үөрэх кинигэлэрин таһаарар үлэҕэ үлэлэһэ сылдьар Георгий Семенович Тарскай көмөлөспүттэрэ. 1935 с. Тыл уонна култуура институтун тэрийбитэ, ити институт бастакы дириэктэрэ буолбута. Бу үлэтэ үөрэх литературатын тылбаастааһыҥҥа, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй билиини тарҕатыыга улахан суолталаах. Тылдьыт П.А. Ойуунускай 1938 с. тутуллан бобуллубута.
Көрөрбүт курдук, оччотооҕу кэм биллэр учуонайдара академик Н.Я. Марр курдук дьон үөрэхтэрин уонна эрэпириэссийэ кэмин ыар тыынын сабыдыалынан санаатын тосту уларыппыта. Билим, тиэхиньикэ, философия, бэлиитикэ тиэрминнэрин атын норуоттар курдук уларытыыта суох киллэрэргэ эппитэ. Бу кэмтэн ыла ити ыйыллыбыт бириинсип олохтонон, 80-с сс. диэри туттуллан кэлбитэ. Онон кэлин “Русификация” бэлиитикэтэ аҥаардастыы баһылаабыта.
Бу үлэтин таһынан, чинчийээччи быһыытынан саха фольклорун, устуоруйатын, литературатын уонна итэҕэлин дьаныһан туран чинчийбитэ. Ол курдук “Ойуун үөскээбитин туһунан” (1929 с.), “Былыргы сахалар общественнай стройдара” (1937 с.), “Саха үөскээбитэ; Ааспыт күннэр-дьыллар” (1928 с.), “Якутская сказка (олонхо) её сюжет и сожержание” (1927 с.), “О теории якутского стихосложения” (1928 с.) о.д.а. научнай үлэлэри суруйбута.
Ону тэҥэ Өлүөнэ туруук хайаларыгар баар былыргы руна суруктарга улахан болҕомтотун уурбута. Ол курдук Орхон графемаларыгар 17 бэлиэ сөп түбэһэрин ыйбыта. Саха тылын түҥ былыргы устуоруйатыттан саҕалаан үөрэппит, тыл тутуутун олохтуур уустук үлэ оҥкулун оҥорбут саха бастакы учуонайа буолар.
Филология билимин дуоктара Е.И. Оконешников бэлиэтээбитин курдук, “…сүҥкэн үтүөтэ саха лексикографиятыгар ким-хайа иннигэр, аан маҥнайгынан саха терминологиятын анаан-минээн үөскэтэр уонна сааһылыыр кэскиллээх үлэни саҕалаабытыгар” (Талыллыбыт айымньылар, үһүс том, 1993 с., с. 407).
Тыл билимин дуоктара П.А. Слепцов маннык бэлиэтээбитэ: “… кини үлэтигэр саха тылын сайдыытын тосхолун биэрбитэ, национальнай литературнай тыл сүрүн-сүрүн боппуруостарын ырытан оҥорбута” (эмиэ онно, с. 24).
П.А. Ойуунускайдаах оччотооҕуга киллэрбит фонетикаҕа олоҕурбут бириинсиптэрэ билигин даҕаны саха тылын арпагыраапыйатын оҥорууга баһылыыр-көһүлүүр суолталаах: «Биһиги арпагыраапыйабыт … тыл сүрүн сокуоннарыгар, саҥарыы, суруйуу үөрүйэҕэр олоҕурар, саҥарыы сүрүн үөһүн тутуһар фонетическай бириинсип буолар» диэн 2015 с. тахсыбыт “Сахалыы таба суруйуу тылдьытыгар” суруллар (с. 14).
Онон тыл билимин дуоктара Евдокия Иннокентьевна Коркина эппитин курдук, П.А. Ойуунускай үтүөтэ саха алпаабыта сөптөөх суолун тобуларыгар уонна олоххо киирэригэр, терминология уонна арпагыраапыйа бириинсиптэрин оҥорууга үлэтин суолтата улуу.
П.А. Ойуунускай кэргэнигэр Акулина Николаевнаҕа «Тооруом, мин хойут наука доктора буолуом, онуоха диэри үлэлиэм да үлэлиэм!» «Кѳр эрэ, ити билигин мин институтум улахан тѳрүттээх-силистээх тэрилтэ: мантан сэдиптэнэн хойут республикабытыгар Наукалар академияларын филиала аһыллыаҕа, үгүс да үгүс ученайдар үѳскүѳхтэрэ» диэн эппит тыллара кини өссө да элбэҕи оҥоруоҕа, чинчийиэҕэ хаалбытын этэллэр (Борисова, “Мин аатым ааттаныа”, 2003, с. 324).
Тыл норуоту сомоҕолуур, түмэр, харыстыыр күүстээх уонна омук эргиччи сайдарын хааччыйар. П.А. Ойуунускай тус бэйэтинэн тыл тутуутун тэрийбитэ – тыл бэлиитикэтэ ситиһиилээхтик киирэригэр улахан суолталаах буолбута. Устуоруйа да көрдөрөрүнэн, тыл бэлиитикэтэ кылгас кэм иһигэр уопсастыбаннас өйөбүллээх былаас лиидэрдэрэ бэйэлэрэ салайар уонна хонтуруоллуур эрэ буоллахтарына кыайыылаахтык кимэн киирэр. Онуоха холобур элбэх. Турция өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнэ Кемаль Ататюрк арааб суругуттан латыынныы сурукка көһөрбүтэ, турок тылын араабтыы-персидскэй тыллартан ыраастаан, дьиҥнээх “тыл өрөбөлүүссүйэтин” тэрийбитэ. Литературнай тылы туроктыы тылга чугаһаппыта уонна тиэрмини оҥорууну норуот бэйэтин тылыттан ылан сайыннарыыны тэрийбитэ.
Көрөрбүт курдук, саха чулуу интэлигиэнсийэтэ оччотооҕу олохтоох салалта күүстээх өйөбүлүнэн, үп-харчы, каадыр, үөрэх кинигэтэ тиийбэт кырыымчык кэмэ да этэ буоллар, эрэпириэссийэ кытаанах ытарчатыгар да сырытталлар, үүт-хайаҕас булан, сөптөөх хайысханы тутуһан, тыл тутуутун уустук үлэтин туруулаһан саҕалаабыттар. Онон билиҥҥи Саха сирин салалтата эмиэ бу кэскиллээх боппуруоһу туох-ханнык иннинэ өрө тутуоҕар эрэнэбит.
Ангелина КУЗЬМИНА, тыл билимин кандидаата