Потапов Глеб,
Амма улууһун Болугур оскуолата,
Кожурова С.Ю., саха тылын,
литературатын учуутала
Киhи – аймах сылгы сүөһүнү биэс тыһыынча сыл анараа өттүгэр дьиэтиппитэ диэн үөрэхтээхтэр этэллэр. Ол тухары кини киһиэхэ үйэлэртэн – үйэлэргэ ааҕыллан сиппэт олус элбэх өҥөлөөх.
Саха норуота былыр-былыргыттан сылгыга ытыктабыллаахтык сыһыаннаһан, бэйэтин Дьөһөгөй Айыы оҕотуттан төрүттээх курдук саныыра. Сахаҕа туох баар турары билии, өйдөөһүн, философскай санаалар, өс хоһоонноро, таабырыннар, тыл араас дэгэттэрэ бэрт үгүстүк сылгынан доҕуһуолланан этиллэллэр: «үтүө ат биир кымньыылаах, үтүө киһи биир тыллаах», «уол оҕо биир күн ат уорҕатыгар, биир күн ат өрөҕөтүгэр», «ат соноҕоһугар ахсым, киһи эдэригэр дохсун», «үтүө ат мөҥүүк буолар», «көҕүлүн илбийэр, кэтэҕин кэрдэр» ( бэрт буола сылдьан, куһаҕаны оҥорор) «аан дойду атыыра кистиир» (этиҥ этиитэ), «маҥан биэ барбыт, сиэр биэ сиэлбит, кэрэ биэ кэлбит» — хаар хараарыыта, саас кэлэн ааһыыта, сайын буолуута уо.д.а. атын этиилэр сылгыга сыհыаны көрдөрөллөр.
Ыҥыыр диэн ат миинэргэ аналлаах тэрил. Ыҥыыр чааհа маннык ааттарадаах: (ыйан көрдөрөр)
А) Бүргэ — илин сирэйэ
Б) хоҥсуоччута
В) кэлин сирэйэ
Г) төргүү
Д) Холун
Е) холун тыла
2. Иҥэհэ
3. Бото
4.Лэпсэ, дэпсэ
5. Чаппараах
6.Бэрэмэдэй
7.Үүн
А) үүн тимирэ
Б) тэհиин
8. Бойбуур
9. Көнтөс
Саха ыҥыырын туһунан В.Л.Серошевскай «Якуты» кинигэтигэр маннык суруйбут: «Якутское седло, как вьючное, так и верховое, сделано все почти из дерево. Вьючное состоит из двух дощечек, соединенных на концах небольшими деревянными дугами. Посередине к этим основным доскам прикреплен крестик, за выступающие плечи которого закладывают уши вьюков. Под седло и под тяжести на спину и бока лошади подкладывают толстый потник. Седло верховое по конструкции очень похоже на вьючное. Основание составляют также две параллельные дощечки, слегка выгнутые и наклоненные друг к другу под углом, подобно краям корыта, лишенного дна и боков. На концах они соединены дугами, но дуги эти, толстые, высокие, соответственно вырезанные и приспособленные, образуют высокую азиатскую луку и не менее высокую спинку. От луки к спинке, в пустоте, оставшейся между описанной выше деревянной рамой, натянут ремень сиденья. На верх седла кладется подушка. К кольцам, вбитым в передние концы параллельных дощечек, прикрепляются стремена, а дальше за ними три подпруги. Стремена нередко деревянные, с ободом из тальника, загнутого и заложенного концами в отверстия стременной плашки; все части седла скреплены с помощью ремней, что обеспечивает большую упругость и большее сопротивление на излом. Якутское верховое седло, как было сказано выше, близко подходит к вьючному седлу, которое в свою очередь в идее родственно с деревянной рамой, употребляемой якутскими пешеходами для носки грузов: это тонкие дощечки, способствующие разложению давления тяжести более равномерно по всей спине. Только у седла дуги по понятным причинам кривые.
Якутское седло, особенно старинное, представляет по типу менее усовершенствованный прибор, чем, например, монгольское или бурятское. Оно тяжелее последних, лука его выше и грубее, скакать и прыгать через препятствия в нем неудобно, зато оно крепко сидит на лошади и, благодаря его высоте, длине и ширине его основания, на нем сидеть удобно и на него под ездока можно грузить много. У европейцев широта якутской луки, пока они к ней привыкнут, вызывает сильную боль в бедрах и паху. Спина и ноги мало устают в якутском седле даже при дальних поездках. Остальные части якутской верховой и вьючной сбруи делаются из волоса, кожи и сухой травы».
Сааскы тибии хомураҕар, сайын ууну кэстэрэргэ, бадарааны, дулҕаны туоруурга ыҥыырга кэннин диэки тиэрэ түհэн олорор ат батыллыбатыгар көмөлөөх. Сыыр тахсыытыгар ыҥыырга иннин диэки умса олорор акка көмөлөөх.
Көрүҥнэрэ
Дьокуускайдааҕы Е.Ярославскай аатынан түмэл этнографическай секциятын салайааччыта Василий Васильевич Попов кэпсиир: «19 үйэттэн дьахтар ыҥыыра диэн араарыы баар. Дьахтар ыҥыыра – илин бүлгэтэ трапециялыы быһыылаах, эр киһи гиэнэ – илин бүлгэтэ төгүрүк диэн. Бу мөккүөрдээх боппуруос. Нуучча култууратыгар түүр омук култуурата көстөр. Ордук орто үйэлэргэ печенегтэр, хазардар култуураларын сабыдыала баар, аны 300 сылы быհа татаардар, монголлар алтыһыылара эмиэ көстөр. Аны сорох ыҥыырдар тумустаахтар, ити үрдүк аттарга аналлаах. М.Ф.Габышев суруйарынан, 1957 с. бэлиэтээһиҥҥэ Таатта оройуонугар ат арҕаһыгар дылы үрдүгэ (высота холки) -127 см., Сунтаарга – 129 см, Орто Халымаҕа – 136 см. Итинэн көстөрүнэн, саха атыгар тумустаах ыҥыыр наадата суох.
1937-1938 сс Сэһэн Боло уонна И.Д.Новгородов сүрүннээн, киин улуустарга археологическай хаһыылары оҥорбуттар. Ол түмүгүнэн И.В.Новгородов «Музей археологической раскопки » ыстатыйа суруйбута.
Көмүүлэргэ көстүбүт 18 үйэтээҕи ыҥыырдар, сүрүннээн, түөрт муннуктаахтар.
1956 с. историческай наука кандидата, археолог И.В.Константинов улуустарынан 55 хаһыыны оҥорбута. Кини суруйар: «Передние луки у всех обнаруженных нами седел, высокие, устойчивые, прямоугольные».
Историческай наука доктора, А.И.Гоголев сабаҕалыыр: «По всей вероятности, на рубеже 18-19 веков форма передних луков седел, приобретает округлую форму».
История кэрэһэлииринэн, 17 үйэҕэ нуучча хаһаахтара кэлэн, сылгыны көрөн үөрэллэр. Үһүйээн кэпссиринэн, Василий Готовцев хаһаак анал суруктаах- дьаհаллаах тахсан, Дүпсэлэри аты көлүйэргэ, ат тэрилин оҥорорго үөрэппитэ диэн баар. 18 үйэ 20-с сылларыгар Азия Хотугу илиҥҥи өттүн баһылыырга Хотугу Американы чинчийиигэ экспедициялар тэриллэллэр. Охотскайга, Аяҥҥа таһаҕас бөҕө таһыллар. Манна биллэн туран, саха атын хомуйаллар.
Историческай наука доктора Георгий Прокопьевич Башарин ааҕан таһаарыытынан 1730-1830 сс. Дылы быһа холоон 373371 аты көлөҕө анаан хомуйбуттар. Маны уон сылга бытарыттахха, сылга 3000 тахса төбө буолар. Төһөлөөх саха эр дьоно манна сылдьыбыттара буолуой? Биллэн туран, бу сылдьан нуучча акка туттар тэрилин көрөн үөрэнэн, туһанан, араас уларытыыны ыҥыырга да киллэрдэҕэ.
17 үйэттэн нуучча кэлиэҕиттэн, кинилэри үтүктэн ылтаհыннаах, уулаах үрүҥ көмүհүнэн эбэтэр алтанынан сирэйдээн оҥорор буолбуттар. Онон, дьахтар уонна эр киհи ыҥыыра диэн араарыы 19 үйэҕэ, а.э. саха эр киհитэ нуучча ыҥыырыгар олоруоҕуттан араарыллар буолбут. Болугурсиригэр – уотугароҥоհуллубутыҥыырдар
- Амма улууһун Болугур орто оскуолатын музейыгар баар ыҥыыр.
Бу ыҥыыры Потапов Еремей Петрович куоракка барарыгар Петров Петр Афанасьевичка биэрбит, ону кыыհа Евдокия Петровна музейга туттарбыт.
Ыҥыыр оҥоһуллубут сыла: 1810 с.
Ыҥыыр илин, кэлин бүргэтэ – сирэйэ удьурхайынан оҥоһуллар.
Бүрүллүбүт матырыйаала: уулаах үрүҥ көмүс буолуон сөп диэн сабаҕаланар
Киэргэлин оҥоруу техниката: таптайыы; Оһуора : үүнээйи; Ону таһынан 18 төгүрүк күн (туоһахта) ойуу баар.
Хоҥсуоччу – ыҥыыр сирэйигэр көнтөһү, тэһиини атын да кыра сээкэйи иилэргэ аналлаах көхө. Быհыыта: ат төбөтө; матырыйаала: алтан; техникатын ньымата: уулларан кутуу (литье)
Аллараа өттүгэр ким ыҥыыра буолара, сыла суруллубут: ДьЕ 1810 с. диэн
- Бото – киһи олорор үөһэ өттө. Үксүгэр таба, тайах түүтүнэн симиллэн, тириинэн бүрүллэр.
Бу ыҥыыр ис өттө – таба түүтэ
Бүрүйүүтэ – тирии
- Туруйалар – синньигэс тоհоҕо курдук тимирдэри аҥаардыы өттүлэрин тиэрбэстии төгүрүтэн, ыҥыыр икки систэригэр дьиримнэри, кэлин бүргэ икки өттүлэрин төргүү баайар тимирдэр.
- Ыҥыыр олох маһа хатыҥынан оҥоһуллубут.
Борисовтар ыҥыырдара.
Бу эмиэ Болугур уустара оҥорбут ыҥыырдара. Ыҥыыр хаհаайына Борисов Степан Павлович этэ, билигин ыҥыыр кини сиэнигэр Моисеев Василий Титовичка баар. Ыҥыыр быհыыта олох атын, туруору, үрдүк, ат төбөтө быհыылаах. Илин бүргэтэ эмиэ уулаах үрүҥ көмүհүнэн бүрүллүбүт. Ыҥыыр толору симэҕин Степан Павлович кыыհа Александра Степановна Борисова оҥорбут.
3. Михаил Ефимович Тимофеев аатынан Бэрдьигэстээхтээҕи кыраайы үөрэтэр түмэлгэ баар сүктэн кэлбит кыыс ыҥыыра.
Бэрдьигэстээхтээҕи кыраайы үөрэтэр түмэл пуондатыгар икки ыҥыыр баарыттан, биирэ сүктэн кэлбит кыыс ыҥыыра буолара сабаҕаланар. Ыҥыыр сирэйигэр: «БОТОРУССКАГО УЛУСА 3ГО БЛУГУРСКАГО НАСЛЕГА : АКЛИНА ТИМОФЪЕВА: С:IЯСЪДЛО,1908 г.» диэн суруллубут.
Бу суруктан көстөрүнэн, Акулина Тимофеевна диэн кыыска ыраах, атын улууска сүктэн барарыгар энньэ быհыытынан оҥоհуллубут ыҥыыр буолуон сөп. 1895 сыллаах биэрэпиհи чинчийэн көрүүгэ, Боотурускай улуус 3 Бологур нэհилиэгэр Өнньүөс диэн сиргэ Тээкэйэ аҕа ууհа: Борисов Тимофей Еварестович, 49 саастаах атыыհыт киհи, кини кэргэнэ Наталья Николаевна, 38 саастаах. Сэттэ оҕолоохтор диэн бэлиэтэммит, Акулина диэн кыыհа 3 саастаах диэн суруллубут. Итинтэн сиэттэрэн, биэрэпис ыытыллыбыт сылынан көрдөххө, Акулина 1892 сыллаахха төрөөбүт буолуон сөп.
Онон ыҥыырга сурулла сылдьар сылынан, Акулина 16 сааհыгар кэргэн тахсыбыт курдук. Ол аата 1908 сыллаахха Акулина Тимофеевна Боотуруускай Бологуруттан Арҕаа Хаҥаласка, Билиҥҥитэ Горнай улууհун сиригэр – уотугар сүктэн кэлэн олохсуйбут буолуон сөп.
Бу үс ыҥыыры оҥоհууларын тэҥнээн көрдөххө, майгыннаհаллара үгүс. Ыҥыырдар илин бүргэлэрэ быհыыта биир, оհуора, таптайыыта эмиэ биир. Онон, бу ыҥыырдары биир уус оҥорбут буолуон сөп.
Өбүгэлэрбит – тимир уустара
Константин Афанасьевич Никифоров -Кɵстʏʏн Уус 1889-1966 сс.
Петр Петрович Константинов – Тымныы уус
Савва Петрович Саввин – Бэллэйээн Сааба диэн уус баара. Петров Прокопий Еремеевич төрөппүт ийэтин Саввина Татыйаас аҕата. 5 нэһилиэк миэлиҥсэтин оҥорбут Улахан Уус киһи эбит. Баай Барыыһапка уһанан, бултаан, айаҕын ииттинэн олорбут. Аҕатынан аймаҕа отоһут Сүөдэр-Петров Федор Павлович
Петр Макарович Кондратьев-Атаҕа суох, Ахчабыл Уус 48 саастаах, тимир ууһа , Амыдай Алааһа (1896 с.1 Всерос.переписька П.П.Ксенофонтов суруйуута); билиҥҥитэ Макаар Алааһа (Сырдык) буолуон сɵп.
Авксентий Петрович Ефремов-Чоҕоччун (1885-1962 сс)- «Сырдык Сулус» холкуоска тимир уһаарыытынан дьарыктаммыт, атын сиртэн сакаастаан кэлэн оҕуһунан тиэйэн илдьэллэр эбит. Бэйэтэ тимиртэн араас туттар сэп, хаһаайыстыбаҕа туттуллар мал-сал оҥорор эбит.
Потапов Потап Петрович-тимир ууһа, тимири уулларан оҥороро
Расторгуев Иннокентий Федорович — тимир ууһа, массыына, трактор саппаас чаастарын оҥороро
Потапов Василий Васильевич – тимир, мас ууһа
Григорий Агапов мас ууһа
Филиппов Егор Михайлович (1891 с.т. Чыамайыкы) – мас ууһа – кыраабыл, атырдьах, ат, оҕус сыарҕата, дуҕа, ыҥыыр. Тимир ууһа: тимир оһох.
Түмүк
Түмүктээн эттэххэ, өбүгэлэрбит ыҥыырга олус улахан суолта ууран оҥороллор эбит. Ыҥыыры көннөрү туттар эрэ тэрил курдук буолбакка, миинэр миҥэҕэ ытыктабылларын бэлиэтэ эмиэ көстөр. Маны таհынан ыҥыыр оҥоհуутугар хаհаайын төհө кыахтааҕын көрдөрөрө эмиэ көстөр эбит. Ол ордук, ыҥыыр оҥоհуллар матырыйаалыгар бэлиэтэнэр. Өбүгэ дьоммут бэйэлэрин мындыр өйдөрүнэн оҥорбут ыҥыырдара урукку саха омук төрдүн –ууհун кытта ситимнээҕэ көстөр. Дьэ туох уратылааҕын салгыы инники былааммар баар.
Туһаныллыбыт литература
1.Серошевский В.Л. Якуты. Опыт этнографического исследования.- 2-е изд., -М.,1993.- 736 –ISSN 5 -86004-001-6.
2.Дьөհөгөй оҕото / Ю.Г.Титов.- Дьокуускай: Бичик, 2011.- 112 с.
3.Өбүгэбит олоҕо – дьаհаҕа: ойуулаах тылдьыт Уклад жизни народа саха: иллюстрированный словарь/ И.Г.Федоров, П.К.Васильев; (Нь.Е.Ябловская ойуулара).- Дьокуускай: Бичик, 2012 .- 128 с.,ил.
4.Олохпун анаабыт дьарыгым / Гаврил Семенов.-Дьокуускай : Көмүөл, 2011.-180 с.
5.Е.Е.Пахомов аатынан Болугур орто оскуолатын музейын матырыйааллара.