Ньурбалар биир улахан төрүттэринэн Түүлээх Түҥүрдээх Түлүөн ойуун буолар. Кини уолаттара Хантаҕар Быгыйтан уонна Суор Бас Боллойтон билиҥҥи Ньурбачаан, Сүлэ, Бордоҥ, Мэҥэдьэк нэһилиэктэрэ тымыр-сыдьаан тардалларын туһунан элбэх номохторго, үһүйээннэргэ сэһэргэнэр.
Түлүөн ойуун уолаттара Кэтэҕинэн Харахтаах Хантаҕар Быгый уонна Суор Бас Боллой. Петров В.Н. уруһуйа.
Аны туран кини аата нуучча докумуоннарыгар эмиэ баар. Ол курдук Хантаҕар Быгый диэн уола — Быгей (Мыгей) Тюленев диэн аатынан киирэ сылдьар. Ол аата «Түлүөн уола Быгый» диэн буолар буоллаҕа.
Билигин Түлүөн ойуун аатыгар-суолугар тохтуохха. Түлүөн — былыргы тыл бадахтаах. Э.К. Пекарскай тылдьытыгар «беспокойство, сумятица» диэн быһаарбыт. Холобуругар «түлүөҥҥэ түбэстим — попал в сумятицу», «түлүөн ортотугар олоробун — живу среди сумятицы» диэбит. Багдарыын Сүлбэ бу тылы монгол тылын кытта ситимниир.
Үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн Түлүөн ойуун биллэҕин Муҥур Болоттоох Бургумар Боотурдуун сатаспакка, анараа киһи күүһүнэн күрдьүөттээн, баһыйа тутан үнтү сынньар. Онтон сылтаан Түлүөн ойуун Кыйаарга (Бүлүүгэ) көһөргө күһэллэр. Онон кырдьык даҕаны кини «түлүөҥҥэ түбэһэн» олоҕун оҥкулун уларытар. Итинэн бу аат кини олоҕор-дьаһаҕар барсар курдук. Былыргыга ааты туох быһылааҥҥа түбэспиккинэн кытта биэрэллэрэ үһү.
Онтон тоҕо «түүлээх түҥүрдээҕий»? Түүлээх түҥүр (дүҥүр) диэн былыргыга Айыы ойуунугар баар буолара үһү. Оннук дүҥүр бүттэҕэ (муоһа) суох төгүрүк быһыылаах (сорох суруйууларга үөһээ өртүгэр икки муостаах, ойоҕосторгугар биирдии муостаах диэн) уонна куойатын (иитин) ис өртүгэр куоһаах хаһан, ол устун иҥиир тардан баран хотой кыыл куорсуннарын кэчигирэччи тиһэллэрэ, эбэтэр сылгы сиэлин ыйыыллара үһү. Бу дүҥүрүн ойуун алгыс кэмигэр тылын-өһүн күүһүрдэригэр туттар.
Түүлээх түҥүр. В.Ф. Трощанскай «Эволюция черной веры якутов» кинигэтиттэн.
В.Ф. Трощанскай «Эволюция черной веры якутов» үлэтигэр «түүлээх түҥүр» туһунан эмиэ суруйар. Кини Дьокуускайга кыраайы үөрэтэр түмэлгэ оннук дүҥүрү көрбүт уонна былыргыны, ойууттар тустарынан билэр дьахтартан туоһуласпытыгар, маннык дүҥүр Айыы ойууна киэнэ буоларын бигэргэппит. Бу дүҥүр өссө биир уратыта — быарыга ортотунан хайаҕаһа суоҕа. Ону эмиэ Айыы ойуунун дүҥүрүн бэлиэтэ диэбит. Онтон бу дүҥүр «түүлээх» диэн ааттаммыта — быарыга сылгы сиэлинэн эриллибититтэн эбит. Тоҕо оннук гыналлара биллибэт. Бука итэҕэлтэн таҕыстаҕа. В.М. Ионов Айыы ойуунун алгыһын суруйуутугар «түүлээх түҥүр» эмиэ ахтыллар.
Онон түүлээх түҥүр, баар матырыйаалларга олоҕурдахха, Айыы ойуунун тэрилэ эбит. Абааһы ойуунугар түүлээх дүҥүр баарын туһунан ханна да ахтыллыбат.
Манна даҕатан ойуун бу тэрилин былыр дүҥүр да, түҥүр да диэн этэллэрин бэлиэтиибит. Алтыһан ааспыт уруулуу омуктарбытыгар монголларга, алтайдарга «түҥүр» дэнэр эбит.
Аны үһүйээннэри көрдөххө, Түлүөн ойуун кими эмэ эмтээбитин туһунан дуу, туох эрэ улахан аптааҕын-хомуһуннааҕын туһунан дуу суох. Кини оннооҕор улаханнык атаҕастаммыт өстөөҕүн Бургумар Боотуру иэстэспэт, кыраабат. Онтон номохтортон биллэринэн, абааһы ойууна эбитэ буоллар бэдэрдэригэр тиийэ ситиһэн тэйиэ эбитэ буолуо. Кини оннугар уолаттара баран иэстэһэллэр. Итинэн сылыктаатахха, Түлүөн ойуун Айыы ойуунугар ордук чугас курдук. Былыр Айыы ойууна диэн ыһыахтарга алгыыр, оҕото суох ыалларга Айыыһыт тардар, халлааны чэгиэрдэр, Байанай тардар, быһатын эттэххэ мэлдьи сырдык күүстэри кытта алтыһар, кырыыһа, абааһыта суох ойууну этэллэр. Биир үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн Түлүөн ойуун хос сиэнэ Дьаарын ойуун ыалыгар Нэлэкэй Кылааҕа кымыс үрдүн алгыыр. Бу, холобур, Айыы ойууна оҥорор сиэрэ-туома буолар.
Онон Түүлээх түҥүрдээх Түлүөн ойуун былыргы үйэлэр быыстарыттан биһиги үйэбитигэр дылы кэпсээҥҥэ-номоххо тиһиллэн тиийэн кэлбит Айыы ойууна буолаарай диэн суруйуубутун түмүктүүбүт.
Борисов Б.Б.-Байан Түһүнэй,
кыраайы үөрэтээччи
Тирэх литература:
- Иванов М.С.-Багдарыын Сүлбэ. Түлүөн.//Ньурба.
- Степанова Н.С. История вилюйских якутов (ХVII-начало ХVIII вв.). Вып. 1. Бордонские якуты. – Якутск: издатель Н.Э. Игнатьева, 2023.
- Трощанский В.Ф Эволюция черной веры (шаманства) у якутов. – Казань: Типо-литография Императорского университета, 1902.
- Шейкин Ю.И. Обрядовое интонирование саха: алгыс и осуохай//Обрядовая поэзия саха (якутов). – Новосибирск: Наук, 2003.