Айхал Попов, Л.А. Романова,
Дьокуускайдааҕы Ф.И. Авдеева аатынан
оҕо айымньытын дыбарыаһын “Поэзия абылаҥа”
эбии үөрэхтээһин киинэ

Билиҥҥи кэмҥэ цифровой технология сайдыыта, олоҕу-дьаһаҕы түргэтитэр.  Ол эрэн, биир өттүнэн, оҕоҕо эмсэҕэтиилээх дьайыыта улахан. Оҕо тыла, саҥата сайдарыгар мэһэйдиир, санаатын буккуйар. Кыра оҕо төрөөбүт сахатын тылынан сайдар усулуобуйата кэһиллэр. Бэлэм билиигэ баһыйтарар.  Оччоҕо иһиттэн арыллан сайдар кыаҕа намтыыр.

Интернет ресурсата төрүт үгэскэ олоҕурбут, ийэ-аҕа иитиитин биллэрдик баһылыыр  буолла. Ол курдук, оҕону интернет матырыйаала «иитэр”.  Ютуб канал нөҥүө оҕолор нуучча, омук тылынан информацияны ылаллар. Саҥата суох көннөрү жест уонна тыла суох дорҕооннорунан саҥарар арылдьытыылары, мультфильмнары, киинэлэри көрөллөр. Бу көстүүлэр, оҕо төрүт тыла сайдарыгар  маннык сүрүн мэһэйдэри үөскэтэллэрин көрөбүт:

— Оҕо омук тылын нөҥүө, атын культураны ылынар, иҥэринэр кыаҕа баһыйар өрүттэнэр. Тас дойдуларга талаһар, атын дойдуну идеализируйдуур (ордурҕатар) өй-санаа туругун ииттинэр.  Бу кэмҥэ «Мин сахабын” диэн национальнай тыынын сайдыыта “утуйууга”,  барар.  Оччоҕо оҕо атын культура нөҥүө, бэйэтин киһи (личность) быһыытынан арынар суолун көрдөнөр. Бу көстүү-Аан дойду үрдүнэн бара турар балысхан сайдыы биир омсолоох өрүтэ буолар;

— Искусственнай интеллект сайдан, оҕо эт мэйиитин үлэлэппэккэ, бэлэм билиигэ сигэнэр. Ол түмүгэр, оҕо өйүгэр тутар  уонна чуолкайдык саҥарар дьоҕура мөлтөөбүтэ бэлиэтэнэр. Холобур, 1-2 куплеттаах хоһоонунан айымньыны уһун кэм иһигэр үөрэтэллэр, уонна тута умналлар. Ол сүрүн төрүөтэ-үөрэнээччи тыл суолтатын билбэтигэр- сытар;

— Оҕо тыл суолтатын билбэтэ- тыл оҕо эмоциональнай туругар  дьайбат буолуутугар олоҕурар. Холобур, “Ийэ мичээрэ” диэни кыайан быһаарбат, букатын да билбэт “истибэтэхпит” диир оҕолор үгүстэр. Ол аата дьиэ кэргэҥҥэ, урууну–аймаҕы бэлиэтиир тыл араҥатыттан саҕалаан, ис туругу бэлиэтиир араас дэгэт суолталаах, кырааскалаах тыл-өс туттуллубат, саҥарыллыбат, оҕону кытта кэпсэтэр күннээҕи кэпсэтиигэ туһаныллыбат буолбута көстөр. 

Бу үөскээбит кыһалҕа түргэнник сайдар:  тохтотор, бытаардар кыаллыбат. Тоҕо диэтэр, бу- бүтүн сир-дойду үрдүнэн буола турар бөдөҥ эпохальнай чыпчаал сайдыы өйгө–санааҕа, тылга, культураҕа охсор уларыйыытын-көстүүтэ буолар. Ол эрэн, тылы билии суолтата-киһи хайдахтаах да сайдыылаах үйэҕэ олордор сүппэт. Ону өйдөтүү соруга турар. Онон, үөрэнээччи, тылы билии -киһини бары өттүнэн сайыннарар сүрүн инструмент буоларын өйдүөхтээх.

Биһиги бу үлэҕэ (ыстатыйаҕа) Ф.И. Авдеева аатынан оҕо айымньытын дыбарыаһыгар «Поэзия абылаҥа” эбии үөрэхтээһин программатын чэрчитинэн тэриллэр уус–уран ааҕыы куруһуога төрөөбүт ийэ тылы иҥэриниигэ уонна сахалыы саҥаны сайыннарыыга суолтатын үөрэттибит.

«Поэзия абылаҥа” куруһуокка үөрэппит айымньыларбар уонна бэйэ дьүһүйэн ааҕыытын  уопутугар олоҕуран уус-уран ааҕыы билиҥҥи кэмҥэ суолтатын саҥалыы көрдүбүт.

I.Уус–уран дьүһүйэн ааҕыы сахалыы  саҥа уонна сахалыы толкуй

сайдыытыгар  суолтата

Аныгы кэмҥэ ааҕыыга потребностаах (баҕалаах) киһи  ахсаанын бырыһыана намтаан иһэр. Ол курдук, уус-уран айымньыны умсугуйан ааҕыы сэдэх көстүү буолан эрэр. Ону кытта ааҕыы-мин сайдар источнигым диэн өйдөбүл сүтэр. Инники бэлиэтэммитин курдук, билигин бэлэм  үксүн көр-күлүү аралдьытыылар чэпчэки дуоһуйууну пассивнай ньыманан биэрэллэр. Киһи сатабылын сайыннарарга ананыахтаах бириэмэни уонна энергияны халтай ылаллар. Телевизор, компьютер, телефон көмөтүнэн,  оҕо олорон эрэ көрөн, эбэтэр хамсаныыта суох оонньоон чэпчэкитик астыныы-дуоһуйуу ылар.  Устунан тутулуктаах буолуу (зависимость) саҕаланар. Салгыы бу тутулуктаах буолуу «албын” эмоциональнай-психологическай тутах санааны уонна суолтата суох дьарыкка баҕаны олохсутар. Бу сааһын ситэ илик, эт –хаан өттүнэн сайда илик оҕо киһиэхэ охсуута олус улахан. Ону  билигин оҕолор үс-түөрт саастарыгар кыайан  саҥарбаттара  туоһулуур эбит. Оҕо лексическай саппааһа буккуллар. Үөрэҕи ылынар сүрүн, салайар (доминирующай) тыла  суох буолар. Оччоҕо салгыы үөрэҕи ылыныытыгар, сайдыытыгар уустуктар үөскүүллэр. Билигин бу кыһалҕа күүскэ тирээн турарын бэлиэтииллэр. Сорох оҕолор орто сүһүөххэ тиийиэхтэригэр диэри сүһүөхтээн ааҕаллар уонна ис хоһоонун өйдөөбөттөр. Маннык түмүктэри кэтээн-көрүү уонна кыра кылаас оҕолорун кытта бодоруһуу кэмигэр бэлиэтии көрөбүт.

Үөрэхтээһиҥҥэ саҥарар саҥаны сайыннарыы сүрүн ньыматынан урут уруккаттан ааҕыы буолар. Урукку кэмҥэ ааҕыы бириэмэни туһалаахтык атаарыы биир бастакы дьарыга эбит. билигин оннук буолбатах. Ол иһин ааҕыыны кытта быһаччы сибээстээх  сатабыллары олохсутуу уустук. Ол курдук, буочартан саҕалаан суругунан үлэ арааһа барыта  ирдэбилгэ эппиэттээбэт буолан иһэрэ сүрүн кыһалҕа быһыытынан бэлиэтэнэр.

 Оҕо ааҕыы туһатын, суолтатын өйдүүрүгэр көмө  ньыманан уус-уран дьүһүйэн ааҕыы буолуон сөбүн сабаҕалыыбыт. Дьүһүйэн ааҕыы (декламация) толору бэлэм  (продукция) буолан, истээччигэ тахсыар диэри толорооччу элбэх үөрүйэҕи баһылаан тиийэр. Билиҥҥи кэм оҕото үксэ сахалыы тылынан аахпытын олоччу өйдөөбөт. Онон  учуутал ааҕыытын истэр. Учуутал ааҕарыгар айымньыга баар хартыынаны куолас, хамсаныы, мимика көмөтүнэн ситэрэн биэрэр кэмигэр, бастатан туран тиэкис настырыанньатын быһаарарга холонор. Тугу өйдөөбүтүн ырытыһыы барар. Бу маннык ырытыы кэмигэр ааҕааччы хас да оруолунан хас да киһи аатыттан толкуйдуур. Оччотугар айымньыга баар кэмҥэ, миэстэҕэ уонна онно баар герой туругар киириэххин наада буолар.  Бу кэмҥэ өйүнэн оҥорон көрүү кыаҕын сайыннарыы саҕаланар. Суруйааччы, ааҕааччы уонна герой икки ардыгар сибээс олохтонор.

Холобура,  литература уруоктарыгар сүрүн сорук билиини ылыы буолар. Онтон дьүһүйэн ааҕыыга сүрүн сорук айымньыны дьоҥҥо (истээччигэ) тиэрдии буолар. Ол иһин үлэ түһүмэҕэ элбиир, сорук уустугурар. Хас биирдии тыл суолтатын, өйдүүр наада буолар.  Тыл этии ситимигэр киирдэҕинэ, ордук поэзияҕа суолтата кэҥиир, дириҥиир, уларыйар. Олор поэтика наукатыгар  троптар диэн ааттаналлар. Онон уус-уран ааҕыы бастакы тирэҕинэнайымньыга баар хас биирдии тыл төрүт суолтатын өйдүүр сүрүн суолтаны ылар. Ол кэннэ тыл көспүт эбэтэр туһааннаан туттуллубут суолтатын толору, бары өттүттэн өйдүүрү ситиһэр өй үлэтин  араас көрүҥэ тэриллэр. Салгыы С.А. Попов-Сэмэн тумат хоһоонун холобуругар үлэ көрүҥүн холобурдаан көрөбүт:

Бастакынан, айымньы кэмин уонна тематын быһаараҕын уонна ол тиэмэ хайдах арыллыбытын чопчулаан өйдүүгүн. Холобур, «Күөх лэппиэскэҕэ” хоһооҥҥо(1-кы №дээх таблицаны көр.) Аҕа дойду улуу сэриитин кэминээҕи аччыктааһын темата көрдөрүллэр. Сэрии темата аан дойду үрдүнэн дьон-норуот олоҕор үгүс  элбэх иэдээни аҕалбыт киһи -аймах историятын биир быстыбат уонна умнуллубат кэрчигэ. Көстөрүн курдук,  оҕо ылынарыгар уонна өйдүүрүгэр уустук кэм. Толоруу- сэрии кэминээҕи дьон дьылҕатын өйдүүр таһымы уонна сатаан этинэн-хаанынан ылынан бэйэтин нөҥүө аһарынар сатабылы ирдиир. Айымньыны толорооччу (оҕо) ол историческай кэмҥэ, бастатан туран, бэйэтэ  өй-санаа уонна ылыныы кыаҕынан киирэри сатыахтаах.

Иккиһинэн, онно кэпсэнэр герой кини бэйэтэ буоларын курдук туругу иитиэхтээн таһаарыахтаах. Биһи түбэлтэбитигэр, оҕо (хомуур уобарас) буолар. Толорооччуга, саамай уустуга,  аччык, нэһиилэ турар оҕо туругун толору ылыныы соруга турар. Манна ол оҕону хараххар оҥорон көрөн аһыныы-харыһыйыы туругар киириэхтээххин. Кини, тыыннаах хаалаары, ситэ илик бурдук туораҕын уоран хомуйбутун уонна онтон улаханнык буруйдаммытын өйдүөхтээххин.

Үсүһүнэн, инники түһүмэхтэри дьиҥнээхтии ылыннаххына, аны дорҕоон уонна куолас көмөтүнэн ити хартыынаны ойуулуохтааххын. Худуоһунньук киистэнэн кыраасканан уруһуйдуур эбит буоллаҕына ааҕааччы иэйии-турук кырааскатын (чувство) саҥарыы көмөтүнэн хоһуйар. Онуоха тылын чуолкай буолуохтаах. Хас биирдии дорҕоон, ордук сахалыы дорҕооннор уонна дифтоннар иһиллиилэрэ чуолкай буолара ирдэнэр. Ол иһин анал артикуляцияны эрчийэр эрчиллиилэри тиһигин быспакка оҥорор сорук турар. Манна эбии мимика, хамсаныы суолтаны ылаллар. Ол курдук, эн туругун уонна дьүһүйэр хартыынан ис хоһооно төһө кырдьыктааҕын (ылынымтыалааҕын) бигэргэтэллэр.

Инники ыйыллыбыт үс сатабылы сайыннарыы үлэтин түмүгэр, ис кутка сахалыы ийэ (төрүт) тылы иҥэринии уонна олохсутуу хамсааһына барар.  Тылы толору өйдөөн сахалыы чуолкайдык саҥарар үөрүйэх иҥэриллэр. Ону тэҥэ ийэ тылынан тулалыыр эйгэни ылыныы, онно олоҕуран сахалыы толкуйдуур сатабылы сайыннарыы оҥкула оҥоһуллар. Онон дьүһүйэн ааҕыы саҥарар саҥа уонна сахалыы толкуй сайдарыгар олус суолталаах.

  1. Уус-уран дьүһүйэн ааҕыы аныгы кэм оҕото төрүт тыл суолтатын

өйдүүр уонна олохсутар кыаҕар  дьайыыта

Дьигинэн, тыл киһи ис туругун кытта сибээстээх. Аан бастаан киһи чувствуйдуур (ис кутунан ылынар),  ол эбэтэр тыл чувство продукцията буолар ол кэннэ, саҥа, дорҕоон буолан тахсар. Ол иһин тыл норуот үйэлэргэ муспут–сайыннарбыт, илдьэ кэлбит, кини тыынын, дууһатын илдьэ сылдьар баайа диибит. Хас биирдии тыл тыыннаах, ис номохтоох, илдьэ сылдьар историческай суолталаах. Дьүһүйэн ааҕыыга тыл «тыынын” иҥэринии  (олохсутуу) улахан суолтаны ылар. Онон тыл суолтатын толору өйдүүр туһуттан олус элбэх үлэ тэриллэр (тылдьытынан үлэ, хартыына нөҥүө ылыныы, музей экспонаттарын көрүү, үөрэтии, историяны чинчийии о.д.а).

Салгыы  Сэмэн тумат «Күөх лэппиэскэ”уонна “Дьокуускайга доҕордоһуу болуоссата” диэн үөрэппит хоһооннорбутун дьүһүйэн ааҕыы  схема-барылын  көрөбүт. Айымньыга баар суруйааччы бэлиэлэрэ, эбэтэр сурук быраабылатын бэлиэтэ, ааҕыы тыынын тутарга, үксүгэр сөп түбэспэт. Онон толорооччу бэйэтин тэтиминэн анал тохтобуллары оҥороро ирдэнэр. Ол иһин биһиги бэлэмнэнэрбитигэр тиэкискэ схема оҥоробут. Уонна бастаан онон сирдэтинэн ааҕабыт.

Анал бэлиэлэр быһаарыылара:

/-кылгас тохтобул

//-уһун тохтобул

Харанан суруллубут тыллар- анал охсууну ылар тыллар (уһатыы, күүркэтии о.д.а)

1-кы №- дээх таблица. Сэмэн Тумат  хоһоонун дьүһүйэн ааҕарга бэлэмнэнии холобурун барыла.

Айымньыны саҥарыллар  уратытынан кэрчиктэргэ араарыыАаҕааччы толорооччу ханнык туругу ойуулуураХайдах этиллэрэ, санарыллара
Күөх лэппиэскэ! Күөх лэппиэскэ!Ааспыкка аһыылаах курус  ахтылҕанХолкутук, урут (былыр) буолан ааспыты толкуйдуу, өйдүү сатыырдыы. Тохтобуллаах
Күһэҥэ быатын быстарбакка,/ Күн-ый буолан абыраабыт,// Тугунан да солбуйуллубатах, Тыын укпут/ үтүөҕүн Тулаайахтар/ өйдүүллэр, Түүллэригэр /бэл /көрөллөр!  Эрэйдэнии, эрэйи тулуйбут ыарыылаах турукАймалҕаннаах, куолас үрдүүр
Уо, /сүһүөхтэрэ босхо баран,/ Улуу кыһалҕаттан/ кутталы умнан,// Хайдахтаах сортон-муҥтан/ Хомуйарга сананна буолла…  Тыл күүһүгэр тирэҕирэн мэтириэти мимика көмөтүнэн ойуулааһын.Аһыныы, айманыы туругаКурустук, үрдүк интонация, куолас илибирээн ылар
Хараҥаҕа харбыалаһан/ Сиикэй туорахтаргын Силин быһа ыйыста// Сэрии кэмин/ оҕото,Куттал, сэрэхидийии уонна тыыннаах хаалар баҕа кутталы үтэйэр ыксаллаах күчүмэҕэй кэмин туругаСэрэнэн, сибигинэйэ соҕус саҕаланар этии бүтүүтэ куолас улаатар
Күөх лэппиэскэ,// Күөх лэппиэскэ!Тыыммат предмеккэ киһиэхэ туһаайан махтанар курдук иһирэх, истиҥ саҥаХолкутук, кыратык үөрүү күлүмнээх
Ол тулаайах муҥнаах,/Толкуйдуур, ырааҕы көрөр, ахтар-саныыр турукХолкутук, ыҥырар курдук
Олоххо/ байан-тайан Олорбутун да иһин/Аймалҕан туругуттан толору тахсан, сэһэргиирЭрчимнээхтик, эрэллээхтик
Санаан аһаран  эрдэҕэ/ Син биир эйиигин,/ Күөх лэппиэскэ,/ Күөх лэппиэскэ!Ахтылҕан, махтанар, туһаайыылаах турукка саҥаттан киирииЧуумпура соҕус, тыллары уһатыылаахтык, кэннигэр сибигинэйэ соҕус
Абаккам! Баары биэрбэккэ/ Аһары хоргутан,/ Кэмигэр өйөөбөккө/ Киһи аатыттан аһаран// Сордоох сорун соноппуттар,/ Сонуокка тутан ытаппыттар,//Хомойуу, кыһыйыы-абарыы туругаКытаанахтык, хомолто матыыптаах кыыһыра, ыгымнык
Күөх лэппиэскэттэн-/ Тиһэх эрэлиттэн/ Оҕо барахсаны матарбыттар//Хомойуу, хоргутууАһына-хараһыйа намтыыр онтон куолас ыгылыйар, сыыйа күүһүрэр
Бааргыт дуо!/ аны да диэн туран, Хабарҕаҕытыттан тутан Хаһытыахпын баҕарабын…Кыыһырыы, кэлэйииКыыһыран туран улаханнык, дорҕоонноохтук
Хараастабын алыһын…//Сонньуйуу, санаарҕабылКурустук, сибигинэйэ
Күөх лэппиэскэ,/ Олох тыынын эспэккэ/ Ол кэм тыйыс өйдөбүлэ,// Ол кэм/ сылаас өйөбүлэ Буолбуккар сүгүрүйэбин,Ахтылҕан, махтаныыКуолас улаатар, кытаатар, махтал тыллара күүскэ этиллэр, ол эрэн айманыы матыыба арахпат. Бүтэһикккэ сымныыр, намтыыр

2-с таблица. Савва Тарасов “Дьокуускайга доҕордоһуу болуоссата» хоһоонун ылыныы уонна дьүһүйүү барыла

Айымньыны саҥарыллар  уратытынан кэрчиктэргэ араарыыАаҕааччы толорооччу ханнык туругу ойуулуураХайдах этиллэрэ, санарыллара
Дьокуускайга /доҕордоһуу болуоссата/ Долгуйда, сатараата//Болуоссаты көрөн турар курдук астыныы, дуоһуйууКуолас холку, бигэ
Иһиллэр Саха оһуохайа/, нуучча хоровода,/ эбээн һээдьэтэ…//Иһиллии-иһиллии толкуйдуур, анаарарСыыйа улаатар, быһа баттаан чиҥник иһиллэр
Сайсары саҕатынан, /туймаада тулатынан Үс саха үөрүүтүгэр,/ өрөгөйө үрдүүрүгэр/Дойдуну киэн тутта харахха көрөн турар, кууһан турар курдук. Куолас кэҥиир, сонуур, күүһүрэр.
Үөскүүр/ Хотун Лена курдук/ Эҥсилгэннээх/ ырыа –тойук/Киэн туттуу дьоллоох туругаЧуумпу соҕус, ол эрэн көтүүлээх
Иһиллэр арыылаах алаастарга,/ Иһиллэр алмаастаах тайҕаларга…//Киэн тутта өрүкүйүүБигэтин быһа баттаан, холку эрээри эҥсилгэннээх
Үгүс күн-дьыл  мындаатынан/ Үрдүк санаа аргыстанан/ Үйэлэри туораабыта,/Үүммүтэ –сайдыбытаТөрөөбүт дойду историятын, өбүгэ олорон кэлбит олоҕун үмүрү тардан оҥорон көрүү, сүгүрүйүүКуолас сөҥүдүйэр, дорҕооннонор, киэҥник эҥсэн иһиллэр
Саха сирин курдук холку Эҥсилгэннээх/ ырыа- тойукДойдуга таптал тыыннаахТыас намырыыр, холкутук
Истэллэр Россия киэҥ дуоллара/ Истэллэр /Ийэ дойду /сулустараКиэн туттуу, дарбааннаахТөттөрү улаатар, дуорааннанар
Эйэҕэ-дьолго тиэрдэр Эркээйилээх аартыктары Эр-хорсун сүрэхтээхтэр Иннилэригэр арыйбыта/  Эйэ, дьол, кыайыы-хотуу, күүс-уох, модун санаа баһылыыр туругаӨрө көтөҕүллэн, улаханнык, бигэтик
Россия курдук/ аар модун Эҥсилгэннээх/ ырыа- тойук Истэллэр россия киэҥ дуоллара,/ Истэллэр /ийэ дойду/ сулустара  Төрөөбүт дойдуга таптал кэрэҕэ умсулҕан, модуҥҥа сүгүрүйүү туругаКуолас өссө улаатар, чиҥиир, күүркэйэр, күүһүрэр
Дьокуускайга/ доҕордоһуу болуоссата/ Долгуйда, /сатараата Иһиллэр Саха оһуохайа, нуучча хоровода, эбээн һээдьэтэАстыныы, дуоһуйуу, Үрдүк дьол үөрүүтүттэн көтөҕүллүүКуолас сыыйа намырыыр, холкутуйар, аа дьуо сымныыр
Истэр ону/ аан дойду— барыта! Истэр/ бүгүҥҥүтэ-/ сарсыҥҥыта!    Киэн туттуу, Эрэл-итэҕэл, Дойдуга, олоххо тапталСыыйа төттөрү улаатар, онтон бигэтик өрө көтөҕүллэн көтүтэр

Бу таблицаларга,  толорооччу айымньы ис хоһоонун арыйар турукка киириитин көмө схема быһыытынан көрдөрдүбүт. Киһи туругун хамсааһынын дьүһүйүү кырааскатын тылынан ойуулуурга холоннубут. Бастакы таблицаҕа санаа түһүүлээх, трагическай турукка киириилээх холобуру көрдүбүт. Иккискэ, бастакы холобурга утары туруоран, өрө күүрүүлээх, үөрүүлээх айымньыны толоруу схемата оҥоһулунна.

Бу курдук, уус-уран ааҕыы дьарыгар айымньы туругун ылыныы, бэйэ нөҥүө аһарыы уонна куолас, мимика, хамсаныы  көмөтүнэн истээччигэ тиэрдэбит. Бу сыалы ситиһии үлэтин кэмигэр, толорооччу тыл суолтатын өйдүүр уонна төрүт тыл  тыынын иҥэринэр. Оччоҕо оҕо тылы ис кутугар умнуллубат гына иҥэринэр уонна олохсутар кыаҕын таһыма үрдүүр. Онно олоҕуран, толорооччу тылын саппааһа байар,  билиитэ дириҥиир, сатабыл арааһа сайдан олохсуйар. Оҕо, уйулҕа хамсааһынын истии уонна билгэлээһин кыаҕынан бэйэтин  туругун анализтанар (сыаналыыр) кыаҕа-интуицията арыллар.

Түмүк

“«Поэзия абылаҥа» уус-уран ааҕыы дьарыга оҕо төрүт тылын сайдыытыгар суолтата»  үлэни суруйан баран маннык түмүккэ кэллибит:

— Оҕо төрөөбүт тылын нөҥүө, бэйэтин төрүт культуратын ылынар, иҥэринэр кыаҕа баһыйар өрүттэнэр. Төрөөбүт дойдутугар талаһар, бэйэтин дойдутун идеализируйдуур (ордурҕатар) өй-санаа туругун ииттинэр. «Мин сахабын” диэн национальнай тыынын сайдыыта инники күөҥҥэ тахсар.  Оччоҕо оҕо төрүт тылын  уонна культуратын нөҥүө, бэйэтин киһи (личность) быһыытынан арынар суолун тобулар.

— Искусственнай интеллеккэ баһыйтарбат, бэйэтин эт мэйиитин үлэлэтэр сатабылы олохсутар. Бэлэм билиигэ сигэнии кини сайдыытыгар мэһэйдиирин өйдүүр. Ол түмүгэр, оҕо өйүгэр тутар кыаҕа үрдүүр. Чуолкайдык саҥарар дьоҕура төрүт сатабыллары олохсутан «алдьаммат” халыыптанар.

— Оҕо, тыл  көнө уонна туттуллар эйгэтинэн көспүт суолтатын толору өйдүүр лексическэй саппааһа байар.  Ол түмүгэр, оҕо эмоциональнай туругунан ол эбэтэр, духуобунас өттүнэн байар, дириҥник толкуйдуур кыаҕа арыллар. Оччоҕо бэйэни салайыныы, бэйэни сиэр-майгы өттүнэн ииттинии сүрүн олуктарын өйдүүр. Нуорма быһыытынан ылынар буолар.

Онон, уус-уран ааҕыы оҕо эргиччи сайдар  кыаҕар улахан дьайыылаах уонна суолталаах диэн түмүккэ кэлэбит: оҕо киһи эмоциональнай (уйулҕа, майгы-сигили), социальнай (бодоруһар, дьон-сэргэ ортотугар бэйэни сөптөөхтүк салайынан сылдьыы), творческай (айар-тутар, оҥорон таһаарар дьоҕурдаах), духовнай (киһи үтүө  өрүтүгэр олоҕурар, тирэҕирэр туруктаах куттаах), физическэй (эт –хаан өттүнэн сайдыы, доруобай буолуу) сайдыытыгар бастакы олугу уурар. Ол эбэтэр өй, санаа уонна уйулҕа күүстээх уонна туруктаах буолуутугар сабыдыаллыыр. Оччоҕо бу ыйыллар оҕо сайдыытын алта арааһа ситимнээхтик биир тэҥҥэ иннин диэки хамныыр.

Оҕо бары өттүнэн сайдар кыаҕар олук уурарга төрөөбүт төрүт тылынан уус-уран дьүһүйэн  ааҕыы улахан суолтаны ылар.

Туһаныллыбыт литература

  1. История педагогики. М.: Просвещение, — 1982.
  2. Лишин О. В. Педагогическая психология воспитания.- М., 1997.
  3. О5о литературатын антологията. -Дьокуускай 2017
  4. Романова Л.А. Поэзия педагогикатын оҕону дэгиттэр сайыннарыыга туһаайыы. Ыстатыйа –2023 с
  5. Савва Тарасов. Хоһооннор -Дьокуускай
  6. Сэмэн Тумат. Муора арыытыгар айан-Дьокуускай
  7. Семен Данилов. Талыллыбыт айымньылар.- Дьокуускай, 1985
  8. Төрөөбүт тыл уонна литература. Дьокуускай , 2007