https://www.traditionrolex.com/1

Саха АССР тэриллибит маҥнайгы күннэриттэн өрөспүүбүлүкэ экономикатын уонна култууратын түргэнник өрө көтөҕүү кыһалҕата тирээбитэ. Маныаха М.К. Аммосов этиитинэн Арассыыйатааҕы билим академиятын иһинэн Саха сирин биэс хайысханан чинчийэр сабардамнаах (комплексная) билим эспэдииссийэтэ тэриллэр.

Эспэдииссийэ биир улахан салаата – Бүлүү бөлөх улуустарын үөрэтэргэ хайысхаламмыта. Бу этэрээт аан бастааҥы сыалынан Бүлүү уонна Алдан уокуруктарын үөрэтии этэ. Ол иһин Бүлүү этэрээтэ диэн ааттаммыта. Онтон сыал-сорук уларыйан, Бүлүү уонна Өлүөхүмэ уокуруктарын чинчийэр буолбуттара. Соруктара — сүөһү ииттэр Бүлүү улуустарын уонна сир оҥоруутунан дьарыктанар Өлүөхүмэ улууһун тэҥнээн көрүү этэ. Ол соругу толорортон С.Е. Шрейбер (бэйэтэ гигиенист-быраас) салалталаах эспэдииссийэлиир этэрээккэ этнограф, статистик-демограф, кыыллары үөрэтээччи (животновод) уонна геолог-натуралист киирбиттэрэ. Онон этэрээт 16 киһилээҕэ. Кинилэр истэригэр фольклорист-чинчийээччи, саха М.Н. Ионова уонна үс тылбаасчыт сахалар бааллара.

Учуутал дьиэтэ. Нам улууһа.

Этэрээт айанын Ленинград куораттан 1925 с. ыам ыйын 24 күнүгэр саҕалаабыта. Иркутскайга дылы көтөр аалынан кэлэн баран салгыы тимир көлөнөн уонна Өлүөнэ өрүһүнэн устан Дьокуускайга бэс ыйын 24 күнүгэр тиийэн кэлэллэр. Ол аата лоп курдук биир ый айаннаабыттар. Салгыы Бүлүүгэ дылы устуохтаахтарын борохуоттарын куоттаран кэбиһэллэр (үс күннээҕитэ устубут диэн буолар). Ол кэмҥэ борохуот Бүлүүгэ сайын устата иккитэ эрэ барара. Онон, иккис борохуоту кэтэһэ таарыйа, Нам улууһугар тахсан үлэлииллэр. Онтон от ыйын 23 күнүгэр Бүлүүгэ айаннарын саҕалыыллар. Борохуотунан олус бытааннык устаннар алта күнүнэн Бүлүү куоратыгар тиийэллэр. Онтон, борохуот мал-сал тиэммитин кэннэ, Ньурбаҕа дылы биир суукка усталлар. Салгыы айаннаан Сунтаарга атырдьах ыйын 5 күнүгэр тиийбиттэр. Дьэ, мантан ыла үөрэтэр-чинчийэр үлэлэрэ саҕаланар. Аан маҥнай Хочо уонна Сунтаар улуустарын чинчийэллэр (ол саҕана билиҥҥи Сунтаар улууһа икки улууска арахсара). Манна Сунтаар сэлиэнньэтигэр тохтоон, нэдиэлэ кэриҥэ дьону эмтээбиттэр. Үөрэхтээх быраастар кэлбиттэрин истэн, бэл ыраах нэһилиэктэртэн дьон бөҕөтө тоҕуоруспут. Сороҕор сарсыарда 7 ч. киэһэ 8-9 ч. дылы дьону көрөр түбүккэ түспүттэр.

Этэрээт айан иннигэр. 1 Бордоҥ нэһилиэгэ, Сунтаар улууһа.

Онтон С.Е. Шрейбер Кэппэндээйи тууһун чинчийэ аттаммыт. Кини бэлиэтээбитинэн, бүтүн Бүлүү бөлөх улуустарыгар көлүөһэлээх тэлиэгэни Ньурбаҕа эрэ туһаналлар эбит. Уоннааҕылар сайыннары былыргылыы оҕус сыарҕатынан сылдьаллара. Онон аҕыйах таһаҕаһы сыарҕаҕа тиэнэн, үксүн акка ыҥырдан айаннааһын буолбут. Онно С.Е. Шрейбер өрүһү улахан аалынан туоруулларын суруйбут. Саха аттара, үөрүйэх буоланнар, олох мөхсүбэккэ аалынан усталлара үһү. Ол эрэн бу айан олус сэрэхтээх буолар эбит. Сылгы туохтан эмэ сиргэнэн, аалы дьиһигитэн, эргитэн да кэбиһиэн сөптөөҕө. Оннук түгэн тахсан, дьон ууга түһэрэ, тимирэрэ үгүс эбит.

Кэппэндээйиттэн төннөн баран, туспа этэрээт тэрийэн Хочо улууһугар ыыппыттар. Манна этэрээт атырдьах ыйын 18 күнүттэн балаҕан ыйын 5 күнүгэр дылы үлэлээбит. Улуус киинигэр Тойбохойго, Бакамда, 2 Дьаархан, Арыылаах, Куокуну о.д.а нэһилиэктэргэ сылдьыбыттар.

Кэлэн баран Сунтаар аттыгар өрүс тардыытынан сытар Александровка диэн татаардар дэриэбинэлэригэр сылдьыбыттар. Манна олохтоохтор бары нууччалыы дьиэлээхтэрин, нуучча оһохтоохторун, оруос уонна сэлиэһинэй бурдугунан дьиҥнээх килиэби буһаралларын көрбүттэр. Уонна өрүстэн балыктаан эбинэллэр эбит. Бүлүү өрүскэ сордоҥ, бил, хатыыс элбэҕин бэлиэтээбиттэр.

Онтон этэрээт Сунтаар улууһун киинигэр Кутанаҕа айаннаабыт. Аттынааҕы нэһилиэктэри чинчийэн баран, салгыы Ньурбаҕа тиийэн ордуу (база) оҥостон, кыһыҥҥы кэмҥэ онтон хайысхаланан үлэлиэхтээхтэр эбит.

Ол курдук Ньурбаҕа тиийэллэр. 1925 с. сэтинньи 5-23 күннэригэр этэрээт Ньурбаны бэйэтин уонна аттыгар сытар бааһынайдар дэриэбинэлэрин Аммосовканы, Александровканы, Антоновканы, салгыы Сүлэ нэһилиэгин чинчийбиттэр. Ньурбаҕа атыы-эргиэн уонна сир оҥоруута сайдыылааҕын, ол иһин бу сири ″житница Вилюйского региона″ диэн ааттыылларын бэлиэтээбиттэр.

Сэтинньи 24 күнүгэр 4 быраастаах саҥа этэрээт тэрийэннэр, 16 сыарҕанан Чуонаҕа айаннаабыттар. Дьэ, бу уһун унньуктаах айан буолар. Хочо улууһун Быраҥаатта нэһилиэгиттэн (Садын диэкинэн, билиҥҥи Мииринэй оройуона) саҕалаан наар табанан айан буолбут. Мантан салгыы олохтоохторо барыта сахатыйбыт эбэҥкилэр эбит. Табанан айан сүрдээх түргэнин (чааска ортотунан 10 км.) сөбүлээбиттэр. Ахсынньы 15 күнүгэр Чуона төрдүгэр тиийэн нуучча дьиэлээх саха Е.Петровка тохтообуттар. Мантан салгыы Чуона нэһилиэгин үөрэппиттэр. Нэһилиэк дьоно ол кэмҥэ булдунан-алдынан дьарыктанан олорбуттар, сүрүн бултара тииҥ эбит. Сүөһү ииттиитэ, бурдук үүннэриитэ эмиэ баара. Сүрүннээн Чуонаҕа, төһө да олорор эйгэлэрэ ыараханын иһин, араас ыарыы (ол иһигэр оччолорго киэҥник тарҕаммыт сэллик), оҕо өлүүтэ атын саха нэһилиэктэриттэн намыһаҕын бэлиэтээбиттэр.

Чуона үрэххэ тоҥус ураһата

Онтон этэрээт тохсунньу 27 күнүгэр Ньурбаҕа төптөрү кэлбит. Мантан салҕыы улуус түгэх нэһилиэктэрин Малдьаҕары, Бордоҥу, Мэҥэдьэги чинчийбиттэр. Бу кэмҥэ Маалыкай бэлиэр улахан сир эбит, элбэх дьиэлээх. Бу эргин дьон-сэргэ олоҕун таһыма, атыттарга холоотоххо, үрдүгүн бэлиэтээбиттэр. Бу түбэттэн төннүүлэригэр этэрээттэрин чилиэнэ М.Н. Ионова улаханнык сэбиргэхтэтэн ыалдьыбыта биллэр. Кинини Ньурбаҕа көрө-харайа этэрээт салайааччыта С.Е. Шрейбер хаалар. Атыттар Үөһээ Бүлүү улууһугар айанныыллар. М.Н. Ионова туруга бэттэх кэлбитигэр, Шрейбер дьонун кэнниттэн эмиэ айанныыр. Үөһээ Бүлүүгэ тиийэннэр этэрээт быраастара дьону көрбүттэр. Эмиэ киһи бөҕөтө кэлэн эмтэммит. Салгыы нэһилиэктэринэн, оскуолаларынан сылдьаннар дьону көрбүттэр, эмтээбиттэр.

Бу сырыттахтарына олунньу ортотуттан Бүлүү улуустарыгар оспа (сахалар ханалытан ″эдьиий″ дииллэр) ыарыыта өрө турар. Ол иһин тохтообут сирдэригэр оскуолаларга сылдьан оҕолорго дьаҥы утары быһыылары туруортууллар. С.Е. Шрейбер сыстыганнаах ыарыылар тустарынан лекциялары ааҕар.

Кулун тутар 25 күнүгэр этэрээт Үөһээ Бүлүүттэн Бүлүүгэ айанныыр. Манна кэлэннэр хайдыһаннар Бүлүү уонна Мастаах улуустарын чинчийбиттэр. С.Е. Шрейбер Бүлүүгэ араҥ ыарыылаахтар сытар сирдэригэр сылдьыбыт.

Константиновтар дьиэ кэргэннэрэ бэс субалыырга үөрэҕэстэри хаһааммыттар. Мастаах улууһа.

Мастаах улууһун Бүлүү улуустарытан саамай сайдыыта суохтара, хаалыылаахтара диэн суруйбуттар. Сир оҥоруута сайдыбатаҕын, былыргылыы бэс субатынан олороллорун бэлиэтээбиттэр. Уонна сүрүн астара балык (сыма) эбит. Саахар диэни хаһан да амсайан, харахтаан да көрбөтөх дьон элбэҕин бэлиэтээбиттэр. Оҕо өлүүтэ эмиэ үгүһүн ыйбыттар. Ол эрэн бу Мастаах улууһугар сэллик ыарыыта барыларынааҕар кыра эбит. Сабаҕалаабыттарынан, бу төрдө – төрүт аска (сүрүннээн тарга) сытар.

Муус устар ыйга этэрээт, эрдэ былааннаммытын курдук, Өлүөхүмэ улууһугар, аара тохтообут нэһилиэктэригэр дьону эмтии-эмтии, айаннаабыт. Өлүөхүмэ улууһугар сайыны быһа үлэлээн баран, атырдьах ыйын бүтүүтэ Саха сириттэн арахсыбыттар.

Бу сылдьалларын тухары этэрээт чилиэннэрэ үгүс элбэх бэлиэтээһиннэри оҥорбуттара. Улахан куораттарга үөскээбит-улааппыт дьоҥҥо, биллэн турар, саха олоҕо чыҥха атын эйгэ буолан көстөрө. Ол кэмҥэ саха үксэ хотону кытта силлэһэ турар туруорбах дьиэлэргэ (балаҕаннарга), сыбах оһохтоох олороллоро. Дьиэ иһигэр баар тээбириннэрэ: талах олоппостор (″табуреты не обычного русского типа, а чисто якутской формы″) , ыһыырынньык (чааккы курдук мас иһиккэ ууллубут ынах арыытын куталлар, онно таҥас сыыһынан чүмэчи утаҕын курдук оҥорон уматаллар), үүккэ аналлаах туос иһит эгэлгэтэ о.д.а. Суруйууларыттан көрдөххө, бу кэмҥэ туой иһит суоҕун кэриэтэ буолбут, ол оннугар эргэрэн, кырааската көөрүттэн хаалбыт эмаллаах иһитинэн тутталлар эбит. Уонна мас буочукалары туттар буолбуттар.

Хас биирдии сахаҕа, оҕотугар тиийэ быһахтаах, ону этэрбэстэрин оһугар укталлар диэн суруйаллар. Таҥнар таҥастара сүрдээх сэдэҕин, тиийбэтин бэлиэтээбиттэр. Суунуу-тарааныы мөлтөх, баанньык хайа да ыалга суох. Эһээхэй оҕону сууйбаттар, ол оннугар дөрүн-дөрүн арыынан сотоллор. Маны чинчийээччилэр уу кэмчитинэн быһаарбыттар. Былыргы сахалар сымара хаары анал маска анньан киллэрэн (″тамма″ диэн ааттаанар), көмүлүөк аттыгар туруоран ″таммалатан″ ууланаллара. Уопсайынан ыллахха, суунуу-тарааныы Сибиир омуктарыгар барыларыгар сайдыыта суоҕа. Ону 18 үйэҕэ чинчийээччи И. Миллер эмиэ бэлиэтээн турар. Саха сарсыарда туран сирэйин суунарыгар ууну омурдан ылан, ону ытыһыгар тыбыыра-тыбыыра суунар эбит.

Таҥастара-саптара үксэ ынах, тарбыйах тириититтэн буолар. Дьахталлар кыһынын таба саҥыйаҕа кэтэллэр. Ыттарын аһаппаттар, онон киһи хойуулаатаҕына ону кытта сиир буоланнар, ол чааһыгар ыраас буолар эбит (бу туһунан В.Л. Серошевскай эмиэ суруйар).

Дьиэлэрин иһин үксүн көмүлүөк оһоҕо сырдатар. Кэрэһиин лаампата бэрт сэдэх ыалларга баар. Ол иһин дьон хараҕын ыарыыта үгүс диэн бэлиэтииллэр.

Тары хайдах оҥостоллорун суруйбуттар. Саас сүөһү төрүөҕүттэн ыкса күһүҥҥэ дылы үүтү мунньаллар. Мас уһааттарга. Онно араас үүнээйини, балык уҥуоҕун, сүөһү өҥүргэһин кута тураллар. Бу барыта аһыйбыт үүккэ суураллан хаалар. Онтон тоҥот буолуута, балбааҕынан улахан кытах курдук оҥорон, онно уу кутан килэгир муус түгэхтээн, эркиннээн баран мунньубут тардарын кутан тоҥороллор. Дьэ, бу хаһаастарын устар кыһыны быһа көйөн ыла-ыла үөрэлээн сииллэр. Саас, быстарыкка, бу тардарыттан бутугас диэни оҥостон үссэнэллэр. Ол саҕана саха үксэ эти олох аҕыйахтык сиир эбит. Ордук тото күһүҥҥү идэһэ кэмигэр сииллэрэ. Сорох дьадаҥы дьон эти сылы сыллаан сиэбэккэ сылдьалларын туһунан суруйаллар (1., с.74).

Эт оннугар балыгы хото сииллэрэ. Холобур, ол кэмнэргэ Мастаах улууһун дьоно үксүлэрэ балыгынан эрэ ииттинэн олорбуттар (1, с. 75). Уһун кыһыны туоруулларыгар сымалаан эбэтэр хатаран (дьуукала оҥостон) хаһааналлара.

Саха аһа үксэ аһыы буолан (тарынан, суоратынан оҥордохторуна) тууһу кыратык тутталлара. Күннэтэ үүттээх кирпииччэ чэйи иһэллэр. Нэчимиэн лэппиэскэни кытта олус элбэх чэйи иһэллэр диэн суруйаллар.

Бурдук үүннэрии улаханнык сайдыбатах. Килиэп оҥорботтор, ол оннугар лэппиэскэ тарҕаммыт. Ону эргитэ сылдьан уокка сырайан буһараллар.

Ыарыылартан ол кэмҥэ саамай тарҕаммыт – сэллик буолар. Харах одуруун (трахома) ыарыыта эмиэ элбэх. 1926 с. оспа (″эдьиий″) тарҕанан иһэн уостубут. Оҕо өлүүтэ наһаа үрдүгүн бэлиэтээбиттэр (быһа холоон 60% тиийэ). Дьахтар наһаа ыар усулуобуйаҕа сылдьарын суруйаллар. Холобур, онтон сылтаан сэллик ыарыыта эдэр дьахталларга элбэх эбит. Кыыс наһаа эдэр сааһыгар кэргэн тахсан, сыллата төрөөн, доруобуйатын айгыратан ити ыарыыга кэбэҕэстик ылларарын ыйбыттар. Дьахтар аймахха өмүрэн ыалдьааччы элбэҕин бэлиэтээбиттэр. Бу ыарыы чэпчэки уонна ыархан көрүҥнэрэ бааллар эбит.

Төбөлөрүнэн ыалдьар дьону сахалар оһох аттыгар эркиҥҥэ маһынан эрэһээҥкэ оҥорон туталлара. Ол саҕана иирээки дьиэлэрэ суох буоланнар, ыаллар итинник гыналларыгар тиийэллэр эбит. Оннук дьиэлэр бааллара да буоллар, суол-иис мөлтөҕүнэн, сир-уот киэҥинэн ыарыһах дьону тиэрдэргэ да улахан күчүмэҕэй буолуо этэ диэн бэлиэтииллэр.

Аны кыһыҥҥы тымныыларга буруолуу сылдьар итии чэйи иһэннэр, куртахтарын сиэтэннэр, ″ас барбат″ буолан (сужение желудка) өлүү элбэх эбит. Бу ыарыыны ″сахалыы″ ыарыы диэн ааттыыллара.

Чинчийээччилэр сахаҕа төһө да астара-үөллэрэ кэмчитин, дьадаҥытын иһин, цынга ыарыы суоҕуттан сөхпүттэр. Саха оҕонньотторо, эмээхситтэрэ үксүлэрэ кэчигирэс тиистээхтэрин бэлиэтээбиттэр.

Ити курдук экспедиция кыттыылаахтара бытархан тымныы, өҥүрүк куйаас диэбэккэ айаннаан, үөс сириттэн түгэҕэр тиийэ барытын хабан үлэлээбиттэрэ билимҥэ даҕаны, өрөспүүбүлүкэ салгыы сайдыытыгар даҕаны улахан суолталаах буолбута.

1925-1930 сс. үлэлээбит сабардамнаах экспедиция үлэтэ өрөспүүбүлүкэҕэ үөрэҕирии, доруобуйа харыстабыла, култуура, дьон олоҕо-дьаһаҕа саҥа таһымҥа тахсыытыгар сүрүн олугу охсубута саарбахтаммат.

Борисов Б.Б.

Тирэх литература:

  1. Гоголев А.И. Вклад участников экспедиции АН СССР в Этнографическое изучение ЯАССР. https://cyberleninka.ru/article/n/vklad-uchastnikov-ekspeditsii-an-sssr-v-etnograficheskoe-izuchenie-yaassr
  2. Краткие отчеты о работах отрядов Якутской экспедиции АН СССР. – Ленинград: Издательство Академии наук СССР, 1929.