Тыл тутуутун (языковое строительство) олохтуур уустук үлэҕэ саха бастакы үөрэхтээхтэрин үтүөлэрэ муҥура суох. Маныаха А.Е. Кулаковскай, П.А. Ойуунускай, Г.В. Баишев курдук, о.д.а. чаҕылхай лиидэрдэр ааттарын ааттыахха сөп. Тыл чэчирии сайдар бэлиитикэтэ олоххо киирэригэр П.А. Ойуунускай 1926 с. диэри өрөспүүбүлүкэ салалтатын баһылыга, норуот өйүн-санаатын чулуута, өссө тыыннааҕар номоххо киирбит ааттаах-суоллаах, сүдү аптарытыаттаах киһи буолара сабыдыаллаабыта.
Терминология, алпаабыт уонна арпагыраапыйа боппуруостарыгар хайдыһыы баара. Ол ордук нууччаттан киирии тылларга этэ. Алтан Сарын, Күндэ, К.О. Гаврилов тиэрминнэри төрөөбүт тыл уонна түүр тылларын ис кыахтарын туһанан үөскэтэргэ этэллэрэ. Сорохтор төттөрүтүн сахатытыыны ылыммат этилэр, эбиитин букатын даҕаны саха тылын киллэрэри утараллара. П.А. Ойуунускай киирии тыллары ийэ тыл фонетикатын уонна грамматикатын сокуоннарыгар сөп түбэһиннэрэн ылынар санааны тутуһара. Ол эрээри оччотооҕу кэм биллэр учуонайдара академик Н.Я. Марр курдук дьон үөрэхтэрин уонна эрэпириэссийэ кэмин ыар тыынын сабыдыалынан санаатын уларыппыта. Билим, тиэхиньикэ, философия, бэлиитикэ тиэрминнэрин атын норуоттар курдук уларытыыта суох киллэрэргэ эбэтэр «онно чугаһатан суруйарга» эппитэ. Бу кэмтэн ыла ити ыйыллыбыт бириинсип олохтонон, 80-с сс. диэри туттуллан кэлбитэ. Онон “Русификация” бэлиитикэтэ аҥаардастыы баһылаабыта-көһүлээбитэ. Саха литературнай тылын сайдыытын боппуруоһунан олус аҕыйахтык, кэмиттэн кэмигэр эрэ дьарыктаммыттара. Дьэ итинник уустук турукка киирбит тылбыт оннун булларыыга чинчийиини ыытыы тэриллиэхтээҕэ. Маныаха саха тылын анаан-минээн сааһылыыр кэскиллээх үлэни кэмигэр өйдөөн, иилээн-саҕалаан, торумнаан салайбыт уонна сайыннарбыт сүҥкэн үтүөлээх тыл тутуутун маастара, бэрэпиэссэр, тыл билимин дуоктара П.А. Слепцов буолар.
– Петр Алексеевич, тыл билимигэр хайдах киирбиккиний?
– Мин пединститут РОЯШ (русское отделение для якутских школ) диэн салаатын 1956 с. бүтэрбитим. Учууталым икки дьупулуомнаах нуучча уонна саха тылын учуутала этэ. Олус билиилээх, өйдөөх “академик” диэн хос ааттаах Слепцов Иннокентий Гаврилович 1960 с. “эн саха тылыгар аспирантураҕа киир” диэн сүбэлээбитэ. Оччоҕо дойдубар Арыылаах орто оскуолатыгар учууталлыыр этим. Учууталым тылын ылынан ол күһүн Дьокуускайга кэллим. Ыйыталаһан билбитим Л.Н. Харитонов бэрэпиэссэргэ киирэн быһаартарар эбиппин. Ону кини дьаһайар эбит. Оҕонньор тугу хаһан бүтэрбиппин, тоҕо саха тылыгар киирэрбин дэлби ыйыталаста. Онтон “ханнык тиэмэҕэ үлэлиэххин баҕараҕын” диэтэ. Мин уруккуттан баҕарар тиэмэбин “туохтуур көрүҥнэрин ырытыам этэ” диэтим. Оҕонньор сэргии түстэ. Ол нууччалаатахха “Виды глагола” диэн буоллаҕа? – Ээ, оннук. Онтон олорбохтоон баран эттэ: “Ити тиэмэҕэ мин эмиэ тугу эрэ бооччойбутум ээ”. Оо, оҕонньор боччоойбут буоллаҕына бүттэҕим дии санаатым. Таҥараҕа махтаммыкка дылы мух-мах буолан, тугу да быһаарсыбакка тахсан бардым. Хас эрэ хонон баран икки тиэмэни талан кэллим: “Нуучча тылыттан киирии тыллар” уонна ““Сааскы кэм” арамаан тыла” диэн. Көрүдүөргэ турдахпына Василий Алексеевич Семенов-Күүстээх Бааска кэллэ. “Аспирантураҕа киирээри дураһыйаҕын дуу, ханнык тиэмэҕэ ылсыаххын баҕараҕын? – диэтэ. Мин били икки тиэмэбин эттим. – “Сааскы кэми” бырах, иэмэ-дьаама биллибэт. Киирии тылы ыл”, – диэтэ. Василий Алексеевич биһиги институукка учууталбыт этэ. Онон саараан баран, учууталбын кытта сөбүлэстим. Аны санаатахха, иккис тиэмэ быдан кэрэхсэбиллээх, уустук уонна ордук туһалааҕа эбитэ буолуо… Итинник, оччо оттомо суохтук киирдэҕим. Ол РОЯШ (русское отделение) диэни бүтэрбитим таайдаҕа. Ити, дьиҥэ, судургу, суруйарга чэпчэки тиэмэ. Онон мин 1964 с. Л.Н. Харитонов уонна Е.И. Коркина этиилэринэн, үлэни суруйан кэбистим. Көмүскээтим. Өссө кинигэни таһаардым. Барыта судургу баҕайытык.
– Чинчийэр үлэҕэр тутуспут сүрүн тосхолуҥ туох этэй?
– Биһиги тылбыт дьоллоох тыл. Былыр-былыргыттан норуот тылынан уус-уран литература тыла наһаа сайдыбыт. Ол тылы сайыннардаҕа дии. Онон сүрүн тосхолбут диэн норуот тылын нуорма быһыытынан тутуһабыт. Сурук тыла үөскүөҕүттэн тута дьиҥнээх литература тыла буола түһэр. Киин, Бүлүү улуустара былыргыттан литературнай тыллаах этилэр. Ол да иһин биир ньыгыл буолбут. Баары тутустахпыт. Ол бэлэм тыл сурукка киирэн, ырааһыран, дьэҥкэрэн литературнай тыл буолан хаалбыт. Онон литературнай тыл диэн мин өйдүүрбэр, нарыламмыт, этигэн, бэргэн, чаҕылхай, кэрэ тыл. Уопсайынан даҕаны, тыл сурукка киирдэҕинэ бэйэтэ чочуллубутунан, сайдан, кэҥээн барар. Бэл, оннооҕор табаарыскар да суруйдаххына, тылгын-өскүн эмиэ толкуйдуу-толкуйдуу суруйаҕын буолбат дуо? Өскөтүн, мин Халыма киһитэ наар халымалыы саҥардахпына, холобур, “чокоойу” диэтэхпинэ киин улуус киһитэ өйдүө суоҕа. Ол иһин бары өйдүүр тылбыт баар буолуохтаах, сурукка киириэхтээх. Ол нуорма буолар.
– Саха тыла үөскээһинин туһунан тугу этиэҥ этэй?
– Саха тыла түҥ былыргыттан баар тыл. Түүр тыллара диэн бары уопсай биир тыллаах буолуохпут. Онтон араас тылларга арахсан хаалар буоллахтара дии. Ол иһигэр саха тыла маҥнайгынан арахсыбыт. Монгуол тыллаахтары кытта алтыһаммыт кинилэртэн төрүттээх тыл элбэх. Ону саха тыла бэйэтин сокуоннарыгар бас биллэрэр уонна сахатытан ылынар. Атын тыллары баһыйар, бэриммэт тыл. Эбэҥкилэр, эбээннэр, о.д.а омуктар, Саха сиригэр кэлбит нууччалар да сахатыйан хаалаллар. Ол туһунан суруйан да турабын, уруккуттан суруйбуттара даҕаны элбэх. Арай билигин киһи барыта үөрэх тарҕанан нууччаҕа көстүлэр, ол эрээри хоччорхой тыл, өтөр бэриниэ суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, уус-уран литература, сурук сайдыбыт буолан, литературнай тыл нуормата тутуһуллар. Норуоту түмэр.
Саха тыла судаарыстыбаннай тыл буоларын быһыытынан үөрэтэр булгуччулаах. Онтон тойотторбут “нууччалары наһаа сахатытыахпыт, үөрэтиэхпит диэнтэн үөһэттэн мөҕүөхтэрэ” диэн куттаналлар. Үбү да аанньа көрбөттөр. Саха тылын олох көҥүл ыытыахха, киэҥник туттулларын ситиһиэххэ диэн саныыбын. Ханнык баҕарар эйгэҕэ төрөөбүт тылынан саҥарыахха. Аан дойдуга туох барыта сүтэр-оһол айылгылаах, онон тыл туттулуннаҕына эрэ сайдар. Мин саамай баҕарар баҕам диэн – киһи барыта кыбына сылдьар С.И. Ожегов тылдьытын курдук биир туомнаах быһаарыылаах да, сахалыы-нууччалыы да, нууччалыы-сахалыы да тылбаас тылдьыттарын, билии араас эйгэтигэр хайысха аайы тиэрминнэр тылдьыттарын – оҥоруу буолар. Ол тылдьыттар быраҕылла сыппакка дьон туһаналларын курдук үлэни ыытыахха. Оччоҕо литературнай тыл хаһан да сүтүө суоҕа. Л.В. Щерба “национальнай тылдьыты оҥоруохха наада, ол тылы көтөҕөр” диэн суруйан турар. Нуучча тыла диэн баай бөҕө тыл буоллаҕа дии. Мин көрдөхпүнэ, биһиги сайдыбатахпыт бэрт. Тылдьыты аахайбаппыт, тылы сытыылыыр, байытар, чопчулуур кыаҕын толору туһаммаппыт. Ити турар 15 туомнаах тылдьыкка 70 тыһ. кэриҥэ тыл баар. Төһөлөөх элбэх билии баара буолуой итиннэ. Биһиги кыра омук итиччэ элбэх тылынан саҥара сылдьыбаппыт. Уопсайынан, сайдыылаах киһи 2,5-тан 3000 диэри тылы туттар.
Суруйааччы тылын күүскэ үөрэтиэххэ наада. Билигин ити Сэмэн Маисовтаах курдук саҥа эдэр суруйааччылар тылларын сүрдээҕин көрүнэр буоллулар. Мунньахтаатахтарына биһиги хайаан да тиийэбит. Онно “тылгытын көрүнүҥ” диэн буолар. Онуоха дьэ ити Сэмэн Маайыһап кинигэлэрин билигин ааҕа сылдьабын. Сотору кини айымньыларынан кэмпириэнсийэ буолара буолуо. Онно тылын анаан көрүөхпүт.
Мин билигин мантан инньэ тохтуом, өлүөр сырыттахпына, сурук тылынан дьарыктаныам. Көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ тылын-өһүн болҕойуом. Диктордар тыллара үтүө холобур (эталон) буоларын ситиһиэххэ наада. Маныаха Дапсылаах, Тамара Петровалаах тугу этэллэрин үчүгэйдик өйдөөбөт да буоллахтарына, “бу биһиги тылбытын-өспүтүн болҕойоллор эбит” диэн кыһаныахтаахтар. Өссө Вольтер этэн турар, “дьон үчүгэй тыллаах суруйааччыны ааҕан бэйэлэрин тылларын тупсараллар” диэн. Хаһыаттар уон аҥы суруйаллар. Саатар, оройуон хаһыаттарын тылын болҕойон ырытыы оҥорон таһаарыахха баар этэ… Хата, ити халымалар миэхэ “биһиги тылбытын тоҕо ырыппаккытый, туохха сыыһарбытыгар сүбэлээҥ” диэн суруйан тураллар. Ону барытын көрүөххэ наада.
– Дьиэ кэргэниҥ, чугас дьонуҥ туһунан кэпсээ эрэ…
– Биһиги ийэбит Елизавета Иннокентьевна Винокурова (кэлин Слепцова) устуоруйа биридимиэтин учуутала этэ. Олус сымнаҕас, эйэҕэс киһи бары таптыыр, сөбүлүүр киһитэ. Эмиэ хотуттан Өймөкөөнтөн төрүттээҕэ. 1979 сыллаахха бараахтаабыта. Үс оҕолоохпут: икки кыыс, биир уол. Оҕолорун наһаа кыһанан көрөн-истэн улаатыннарбыта. Үчүгэйдик, эйэлээхтик, олус таптаһан олорбуппут. Ол иһин оҕолорум бэрт эйэҕэс, дьон бары сөбүлүүр дьоно буола улааппыттара. Мин солото да суох буоларым. Ол эрээри, эппиккэ дылы, олох кулгаахтарыттан сиэтэн үөрэттэрбитим. Ити, холобур, Айта диэн орто кыыспын Хабаровскайга тиийэн култуура институтугар киллэрбитим. Билигин национальнай бибилэтиэкэҕэ отдел сэбиэдиссэйэ. Улахан кыыс Дуся автоааҕыныстыбаҕа суоппардар доруобуйаларын көрөр, быраас идэлээх. Кырабыт уолум Алеша Москубаҕа үлэлиир. Икки үрдүк үөрэхтээх финансист-экэнэмиис. Манна Ил Түмэҥҥэ хонсултаан быһыытынан кинини наһаа көмөлөһүннэрэллэр. Сүрдээх билиилээх уол. Алта сиэн эһэтэбин. Күтүөттэрим, кийиитим бары үтүөкэн дьон.
Билимҥэ өйбүн тутан баран кэлбитим, онон хара маҥнайгыттан сүрүн соругум дьоҥҥо туох эмэ туһалааҕы оҥоруу буоларын өйдүүрүм. Ол – тылдьыт буолар. Ол иһин куруук да тылдьытынан дьарыктанан таҕыстым. Ону хомойуох иһин, оччо ситэ өйдөөбөттөр, сыаналаабаттар дии саныыбын. Сахаттан Е.И. Коркина, Л.Н. Харитонов, Н.Д. Дьячковскай курдук чулуу тыл үөрэхтээхтэрин кытта бииргэ алтыспытым. Билигин да үлэлии сылдьар дьонум ааттаах үчүгэй дьон. Онон дьоллоох киһибин!