Сэһэн Иванович Боло (Дьячковскай Дмитрий Иванович) [08(20).11.1905, Боотуруускай (Чурапчы) улууһун I Бологур (Одьулуун) нэһилиэгэ – 15.07.1948, Дьокуускай к.] – саха биллиилээх фольклорист-хомуйааччыта, кыраайы үөрэтээччитэ, археолога, этнограба, музееведа. Кини 1934 с. өбүгэлэрэ Боло Күүлэкээн уонна Сэһэн Быркыҥаа ааттарын ылан аатын уларыппыта. Кини аҕата улуус кулубата буола сылдьыбыт Түргэн Уйбаан диэн биллэр киһи эбит. Биллэн турар, итинник киһи сыдьаанын саҥа былаас сээн диэбэтэҕэ.
Сэһэн Боло ветеринар орто үөрэҕин бастакы кууруһугар эрэ үөрэммитэ. Фольклору, этнографияны үөрэтиигэ туох да анал үөрэҕэ суоҕа. Ол эрээри сүрэҕин баҕатынан сахалар төрүттэрин туһунан үһүйээннэри хомуйуунан, төрүччү оҥоруутунан дьарыктанан барбыта. Бастаан бэйэтин дойдутугар, киин улуустарга сылдьыбыта. Дьокуускай куоракка көһөн кэлэн, И. Д. Новгородовы, А. А. Саввины, Г. У. Эргиһи, П. А. Ойуунускайы, Г. В. Ксенофонтовы, А. П. Окладниковы кытта алтыһан билиитин-көрүүтүн хаҥаппыта, анал литератураны ааҕан хомуйар үлэ ньымаларын баһылаабыта.
П. А. Ойуунускай тэрийбит Тыл уонна культура институтугар үлэҕэ киирбитэ. 1938 с. биир дойдулааҕа А. А. Саввинныын Бүлүүтээҕи экспедицияҕа барбыта. Бүлүү сүнньүгэр сылдьан фольклорнай, диалектологическай, этнографическай матырыйааллары хомуйан туттарбыттара билигин Саха сиринээҕи научнай киин архыыбыгар харалла сыталлар.
Онтон 1939–1940 сс. эмиэ А. А. Саввинныын Хотугу экспедицияҕа аттаналлар. Сэһэн Боло Өймөкөөҥҥө, Муомаҕа, Орто Халымаҕа, Аллараа Халымаҕа, Аллайыахаҕа сылдьыбыта. Бу экспедицияҕа үбү-харчыны кэмигэр ыытан испэккэлэр сүрдээх эрэйдээх этэ. Нэдиэлэни-нэдиэлэнэн, ыйы-ыйынан кэтэһэн олорорго күһэллэллэрэ. Хоту дойдуга суол-иис билигин да харгыһа элбэх. Уопсайа 12 341 км айаннаабыта: 266 км – массыынанан, 1100 км – атынан, 4150 км – табанан, 1105 – ытынан, 5480 км – борохуотунан, 240 км – болуотунан. Киһи ытынан, болуотунан айанныыра диэн саныырга да ыарахан. Өссө 1942 с. биллиилээх археолог А. П. Окладников Өлүөнэ өрүс үөһээ тардыытыгар археологическай экспедициятыгар кыттыбыта.
Кини фольклорист быһыытынан норуот сэһэннэрин, үһүйээннэрин, олоҥхону, остуоруйаны, ырыаны-тойугу, оһуокайы, чабырҕаҕы, таабырыны, өс хоһооннорун сурукка киллэрбитэ. Хотугу экспедицияҕа сылдьан оннооҕор нууччалар былиналарын, частушкаларын, ырыаларын, балладаларын, остуоруйаларын суруйбута кэрэхсэбиллээх.
Олохтоох дьону фольклору хомуйууга сыһыаран, корреспонденнары түмпүтэ. Холобур, Бүлүүтээҕи экспедицияҕа Бүлүү улууһун Үгүлээт оскуолатын учууталлара, үөрэнээччилэрэ 70 остуоруйаны, хас да үһүйээни, фольклор кыра жанрдарын сурукка тиһэн көмөлөспүттэрэ.
П. А. Ойуунускай репрессияланан, кини чугас дьонун, коллегаларын сойуолаһыы саҕаламмыта. Ол сабыдыалынан Сэһэн Болону уонна Андрей Саввины институттан үлэлэриттэн ууратан кэбиспиттэрэ. 1938 с. “Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо” диэн бастакы кинигэтин былдьаан ылан уоттаабыттара олус хомолтолоох. Бу кинигэ хаттаан 1994 с. эрэ бэчээттэнэн тахсыбыта.
Өлбүтүн кэннэ Г. У. Эргис кини хомуйбут үһүйээннэрин “Саха былыргы сэһэннэрэ уонна кэпсээннэрэ” диэн хомуурунньугар киллэрбитэ. А. П. Окладников “История Якутской АССР” диэн улахан үлэтигэр Сэһэн Боло матырыйаалларын үгүстүк туттубута.
Кэнники кэмҥэ “Сүдү төрүттэрбит олохторуттан: (үһүйээннэр)” (2002), “Саха төрүттэрэ уонна кыргыс үйэтэ: үһүйээннэр” (2006), Б. А. Алексеев “Эрбэхтэй Мэргэн” олоҥхото (2017), М. Ф. Аммосов “Дугуйа Бөҕө”, Н. П. Атласова “Күн Эрили бухатыыр”, Е. А. Слепцов “Күн Эрили” (2017) диэн кинигэлэрэ күн сирин көрдүлэр.
Сэһэн Боло Емельян Ярославскай аатынан кыраайы үөрэтэр музейга үлэлиир буолбута. Музейга бэрт таһаарыылаахтык үлэлээн иһэн, 1948 с. төбөтүгэр искэн тахсан күн сириттэн күрэммитэ. Аһаҕастык эттэххэ, кинини археологическай экспедицияларга сылдьан, киһи уҥуоҕун хаспыт “аньыытыгар-харатыгар” эрдэ олохтон барда диэн күтүрээһин билигин да биир дойдулаахтарыгар баар суол. Тоҕо эрэ кини аатыттан дьаахханаллар, аанньа ахтыбат да балаһыанньа үөскээбитэ мэлдьэҕэ суох. Аҕыйах энтузиаст дьон көмөлөрүнэн кини аатын үйэтитэ сатыыллар. Аҕыйах ахсааннаах саха норуотугар Сэһэн Боло курдук бэйэтин харыстаммакка норуот тылынан баайын, материальнай култууратын үөрэтиигэ олохторун анаабыт дьон аатын умнар табыллыбат.
Кузьмина Айталина Ахметовна,
филологическай наука кандидата, Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларын институтун фольклор уонна литература салаатын старшай научнай үлэһитэ
Хаартысканы аан ситимтэн туһанныбыт