Бэйиэт, прозаик Сэмэн Маисов айымньыларыгар Бүлүү эҥээрдээҕи былыргы үһүйээннэр, остуоруйалар, сиэр-туом хамаҕатык киирбит. Холобур, муҥха сиэрин-туомун, оҕо төрөөтөҕүнэ Айыыһыты көрсүү-атаарыы силигин ситэри суруйар. “Аҕа” кинигэтигэр Үгүлээт дьонун-сэргэтин туһунан атын былыргы үһүйээннэри, этнограф А.А. Попов туһунан чахчылар кэпсэнэллэрэ олус кэрэхсэбиллээх. Онон суруйааччы бэйэтэ этэринии, “… сурук буолан суолланан үйэ-саас тухары” хаалыахтара.
– Төрөөбүт дойдуҥ былыргытын, этнограф А. А. Попов, П. Е. Ефремов чинчийиилэрин туһунан санааҥ? Бу тиэмэҕэ туох санаалааххыный?
– Андрей Александрович да, Прокопий Елисеевич да – бэлиэ суоллаах-иистээх улахан, бөдөҥ учуонайдар. Андрей Александрович кэннэ, туома сүүсчэкэ сыл анараа өттүгэр, ааттара да ааттаммат саха сүдү ойууннарын сирэй көрсөн, сөбүлэҥнэрин ылан, кыырар кэмнэригэр ыксаларыгар олорон, сонно тута тылларын-өстөрүн, таҥастарын-саптарын тутталларын-хапталларын уратытын, эгэлгэ дэгэтин бүүс-бүтүннүүтүн ымпыктаан-чымпыктаан суруйбут, эбиитин түөрэтин нуучча тылыгар сиһилии тылбаастаабыт чинчийээччи баарын билбэппин. Сөҕүмэр үлэ. Ойуун тыла – олус уустук тыл-өс. Ол ону, төрөөбүт тылбыт умнууга хаалан хаалыах биир уратытын, сурукка түһэрэн өлбөт-сүппэт уһун үйэлээбит уһулуччулаах учуонайдартан биирдэстэрэ буолар. “Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур” курдук улахан олоҥхону биэс сыл тылбаастаан туспа кинигэнэн таһаартарбыта да, кини тылбаасчыт быһыытынан баараҕайын туоһулуур. Андрей Александрович чинчийбит үлэтэ олус киэҥ, аһара баай. Хомойуох иһин ол онтон үгүһэ билигин да бэчээттэнэ, ааҕааччы киэҥ араҥатыгар тахса, тиийэ илик.
Оттон Прокопий Елисеевич долгаан омук култууратын чинчийэн хаалларбыт сүҥкэн үтүөлээх.
– “Ийэм кэпсиир” кинигэни хайдах суруйбуккунуй?
2004 сыл, бэс ыйыттан саҕалаабытым уонна 2007 сыл эргэтигэр диэри түөрт кинигэтин харатын түөрэтин суруйан бүтэрбитим. 2008 сыл, кулун тутарыгар бастакы кинигэтин үрүҥэр таһааран эдэр суруйааччылар сүбэ мунньахтарыгар илдьэ баран турабын. Түөрт кинигэтин харатын суруйан бүтэриэхпэр диэри тэрилтэ үлэтигэр үлэлээбэтэҕим. Ол иһин түргэнник сурулуннаҕа. Салгыы үс кинигэтин үрүҥэр таһаарар кэммэр оскуолаҕа үлэҕэ киирбитим, онон бүтэһик кинигэтэ “Бичиккэ” тахсыар диэри уһун соҕус кэм аастаҕа. Тоҕус аҥаар сыл суруйбут эбиппин…
– Айар ньымаҥ, тылы туттуу туһунан (фольклору литературнай айымньыга туһаныы, кистэлэҥ санааны тиэрдии, туттуу эридьиэстэрэ) тугу этиэҥ этэй?
– Хас биирдии суруйар дьарыктаах киһи бэйэтэ туспа, кимиэхэ да маарыннаабат суоллаах-иистээх буолар. Хайа баҕарар идэҕэ курдук суруйар идэҕэ эмиэ – өскөтүн туппут илиигин араарбаккка дьарык оҥостон куруук үлэлиир буоллаххына, киһи сыыйа-баайа, ээр-сэмээр суруйуу араас албастарын, кистэлэҥнэрин билэн, арыйан иһэр буолар эбит. Өссө кыратык бэйэмсэх буоллаххына ол ону кимиэхэ да кэпсээбэккин. Бэйэлэрэ эрэйдэнэн биллиннэр диэх курдук санаа үөскүүр… Мин мэлдьи илиибинэн суруйабын. Чахчы бүттэ диэтэхпинэ биирдэ эрэ, үрүҥэр таһаарарбар, көмпүүтэргэ бэчээттиибин.
– Олоххо сыанабылыҥ хайдаҕый?
– Миигин уонна хас биирдии сахабын дэнэр киһини барытын да буолуо, биир суол олус долгутар. Туспа омук быһыытынан төһө уһун үйэлэнэбит диэн. Төрөөбүт төрүт тылбыт, ийэ тылбыт олохпут бары эйгэтигэр барытыгар аһара дьүдэйдэ. Төһө эмэ тус тылбыт сөҕүмэр баайын үрдүнэн, нуучча тылынан солбуйан саҥарыы олус элбээтэ. Бэл тыа сирин учуутала, ону сэргэ аныгы ийэ, аҕа эмиэ төрөөбүт тылларыгар букатын болҕомто уурбат буоллулар. Өскөтүн учуутал уонна төрөппүт тыла буомурбут буоллаҕына, оҕону тыл үйэлээх үгэһигэр үөрэтэн туһа суох. Ордук охсуулааҕа диэн баар, ийэ тылын харыстаабат, харааннаабат төрөппүт да, учуутал да ол дьүдэйбит тылларынан – иитэр уонна үөрэтэр оҕолорун сутуйа сылдьаллар. Оҕо бэйэтин төрүт айылгытынан наһаа үтүктээйи буолар, улахан киһи тугу саҥарбытын барытын бэрт кэбэҕэстик сүһэн ылар. Ити кэнэҕэһин улахан охсуулаах болуоҕун куойаларыгар-маҥкыларыгар оҕустаран көрбөттөр… Оннооҕор улуу дэммит суруйааччыларбыт сиэннэрэ (хос сиэннэрэ) эһэлэрин айымньытын нууччалыы тылбааһынан эрэ билсэр буолбут буоллахтарына, ол аата дьиҥнээх муҥурданыы…
Мин биир суол көстүүнү олус дьиктиргиибин. Дьиҥэ киһи төһөнөн үөрэхтэнэр, билиитэ-көрүүтэ хаҥыыр, эргитэр эйгэтин далааһына кэҥиир да, соччонон силис тардыбыт төрүт айылгыта хайдахтаах курдук кэбирэҕин өйдөөн, ийэ тылыгар сыһыана эбии харыстабыллаах, кыраҕы буолан иһиэхтээх этэ. Биһиэнэ төттөрүтэ. Саха төһөнөн үөрэхтэнэр да, төрүт айылгытыттан тэйэн иһэр буолар эбит.
Саха тылын үөрэхтээхтэрэ эрэ төрөөбүт тыл туһугар туруулаһыахтаахтарын курдук сыыһа өйдөбүл баар…
Аны наар куолулуур буоллулар – эр киһи таһыма түстэ, олоххо, үлэҕэ-хамнаска көҕө суох буолла диэн. Ону өссө бэрт судургутук, холкутук быһаараллар, этэллэр – арыгылааһынтан диэн. Ити букатын суос сымыйа. Биһиэхэ сахаларга эр киһи олоххо баһылыыр-көһүлүүр суолтата түспүтүн төрүөтэ сыччах биир суол. Ол – тыа хаһаайыстыбата эстиитэ. Хара үлэ киһитин букатын ахсарбат, сыаналаабат буолууттан. Билигин бэл тыа сирин оскуолаларыгар аҥаардас үөрэхтэригэр эрэ кыахтаах, “тимир уйулгулаах” оҕолору иитэн таһаарыы буола турар.
– Кириитикэлиир дьон баар буоллаҕына хайдах ылыныаҥ этэй?
– Сөптөөх кириитикэ суруйааччыга туһата улахан. Ол эрэн кириитик таһыма эмиэ араас. Хас биирдии суруйааччы сүрүн анала бэйэтин омугун уратытын сурукка дьүһүйэн үйэтитии уонна ону кыаллар буоллаҕына туспа омукка тиэрдии (тылбаас нөҥүө). Бэйэбит кэннэ биһиги эйгэбитин ким ымпыктаан-чымпыктаан суруйуой. Суруйбуттарын да иһин тутах, сымсах, соччо итэҕэтиитэ суох буолуо.
Суруйар дьарыктаах үгүс, оттон тылбаасчыт тарбахха баттанар. Билигин киһи барыта үөрэхтэммит кэмигэр орто таһымнаах тылбааһы ким баҕарар тылбаастыан сөп. Оттон уһулуччу тылбааһы кыайыан сөп, анал үөрэхтээх уонна айылҕаттан ити эйгэҕэ дьоҕурдаах эрэ киһи.
Чахчы суруйааччы буолбуккун үс суол көстүү туоһулуур дииллэрэ кырдьык: халлааҥҥа тиийэ хайҕаныы, сириллии, самнарылла сатааһын. Өскөтүн ити үс суол көстүү бары-өҥүн дьүһүнүн биэрэн тус айар эйгэҕэр толору баар эбит буоллаҕына – эн бэйэҕин сиппит-хоппут суруйааччы буолбут эбиппин дэниэххин сөп.
– Ордук холобур туттар, сөбүлүүр суруйааччыҥ кимий? Билигин ким айымньытын ааҕа сылдьаҕыный?
Нуучча да, саха да кылаассык суруйааччыларын, дьон-сэргэ биһирэбилин ылбыт айымньыларын ахтан кэлэ-кэлэ, хат-хат мэлдьи ааҕа сылдьар үгэстээхпин. Дьиктиргиэм иһин хас аахтаҕым аайы сонуну, саҥаны булан, билэн, арыйан иһэр эбиппин. Аны туран хайаан да, булгуччу бэлиэтэнэбин.
Аҥаардас уус-уран айымньыны эрэ ааҕар татым. Ахтыы, бэлиэтээһин кинигэлэри ааҕар эмиэ аһара умсугутуулаах. Холобур Семен Данилов “күннүгүн”, Софрон Данилов “Санаам туймууларын”, Михаил Алексеев-Дапсы “Учуутал барахсаҥҥа” үлэлэрин да аахтахха – киһи олоххо, суруйар идэҕэ улахан үөрэҕи ааспыт курдук сананыан сөп.
– Айылҕаны сүһүрдүү, аракыата сүһүөҕүн тобоҕо түһүүтүн туһунан санааҥ?
Бүлүү Эбэни ити айылаах сүһүрдэ сыталларыттан киһи эрэ хараастар. Барыта икки атах дьалаҕайыттан. Төрүт олохтоох дьон санаатын баардылаабат, ылар, баһар, сомсор эрэ туһугар үөһэттэн ананан быстах үлэлии кэлбит дьон сир баайыын хостуур тэрилтэ салайааччылара буолан олороллоруттан.
Урут Сэбиэскэй тутул баарын саҕана суруйааччылар араас “баараҕай” тутуулары төһөлөөх уруйдаан-айхаллаан хоһоон, ырыа бөҕөтүн айдылар этэй. Кэлин кэмсиммиттэрин иһин туох кэлиэй. Ол эрэн урут даҕаны ырааҕы өтө көрөр, кырдьыгы эрэ тумус туттубут, баары аһаҕастык этэр, туруорса сатыыр Эдуард Соколов курдук хорсун суруйааччылар бааллара.
Ракета сүһүөҕүн тобоҕо олорор сирбитигэр түһэрин ама хайа чөл өйдөөх киһи уруйдуой-айхаллыай. Олохтоох дьон бука бары утарар. Ону ол үрдүк өһүөлээхтэр биһигиттэн ыйыппаттар. Утарсан төһөлөөх этии этилиннэ, төһөлөөх туруорсуу барда – кумахха ууну куппут курдук. Хас көтүү иннинэ суолтатыгар мунньахтаабыта буолаллар. Боротокуолу эрэ толорор туһуттан. Наар биири кэлиилии кэбэллэр: “Буортута суох да, буортута суох диэн…” Биллиилээх эколог Иван Бурцев, улахан учуонай Никита Архипов уонна кинилэр курдук сүрэхтэрин баҕатынан туруулаһа сатыыр дьоммут эрэ айылҕабыт, дьоммут туһа диэн сүүрэ-көтө сатыыллар. Олорбутун да өрөспүүбүлүкэбит сорох салайааччылара өйүөхтэрин оннугар хата харсаахтаһаллар быһыылаах. Уонна букатын түмсүүбүт суоҕа бэрт. Бэл дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин: “Сокуону кэспэккэ ыытыллар миитиннэр төһө баҕар көҥүллэнэллэр…”, – диир кэмигэр бэл миитиҥҥэ тахсан сомоҕолоһор дьөһөөбүт суох. Үөһэттэн ыгар былаастан куттаммаккка дьону түмэр, сомоҕолуур тумус туттуох салайааччыбыт мэлигир. Инньэ Дыгын саҕаттан. Суруйааччы Уйбаан Уххан кинигэлэрин аахтахха, ама ити барыта кырдьык буолуо дуо диэх курдук санаа үөскүүр…
– Айар үлэҥ таһынан тугу дьарыктанаҕыный?
– Тыа сирин киһитин дьарыга, түбүгэ элбэх буоллаҕа. Тыаҕа олорор диэн дьол ээ. Дьиҥинэн сатаан тэринэн, дьаһанан олорор киһиэхэ билигин сүрдээх үчүгэй кэм кэлэн турар. Чөл олоҕу тутуһуу уонна сүрэх-бэлэс эрэ баар буолла да бүтэр. Аны сибээс эйгэтэ сайдан аан дойду бары сонуна, дьиктитэ, дьиибэтэ барыта дьиэҥ иһигэр. Куорат сиртэн уратыта диэн, тыа сирин киһитэ дьыл түөрт кэмин бары кэрэтин толору, ситэри иҥэринэр дьоллоох…
Сэмэн Маисов айымньыларыгар норуот мындыр өйө, сир түннүгэ дьон кылааннаах билиитэ-көрүүтэ, булт мындырдара, күүстээх үлэ, о.д.а. толору бэриллибит. Онон тылы, фольклору, устуоруйаны, этнографияны үөрэтэргэ дьоһун матырыйаал быһыытынан сыаналыахха сөп.
Ангелина КУЗЬМИНА,
тыл билимин хандьыдаата