Чинчийээччилэр бэлиэтииллэринэн, саха таҥаһыгар-сабыгар үйэлэртэн үйэлэргэ улаханнык уларыйбакка кэлбит таҥас көрүҥүнэн – атах таҥаһа буолар. Арай, оһуоругар-мандарыгар уларыйыылар бааллар. М.М. Носов бэлиэтииринэн, 19 үйэ иккис аҥаарыттан мааныга кэтэр этэрбэһи билэлиир буолбуттар.
18 үйэтээҕи саха материальнай култууратын чинчийбит археолог И.В. Константинов суруйарынан, саха этэрбэһин оһун тигиллиитэ юкагир атаҕын таҥаһыгар, оттон уллуҥун тигиитэ соҕуруу түүр омуктарын киэнигэр майгынныыр. Өссө чукчалар уонна кэрээктэр атахтарын таҥаһын дьайыыта баарын бэлиэтиир.
Саха этэрбэһэ, сороҕор, өрө хантайан тахсар тумустаах буолара. Бу, кыраайы үөрэтээччи, былыргыны билээччи Ньурба кырдьаҕаһа Мартынов Н.Н. (1939 с.т.) кэпсээбитинэн – саха хааман иһэн, алҕаска, этэрбэһим тумсунан сир кырсын бааһырдыам диэн итинник хантаҕар гына тиктэрэ үһү. Ол аата — бу итэҕэлтэн ситимнээх көстүү буолар.
Саха ордук мааны атаҕын таҥаһынан – саары этэрбэс буолар. Саары диэн сылгы самыытын тириитин түү өттүн сүлэн, ис эрэ өттүн хаалларан хоруотаан оҥорбуттара буолар.
Тириини хоруотааһын – бэйэтэ туһунан уустук үлэ буолара. Тиит хатырыгын, соломону уматан баран, онно оһох куруунньугун эбэн дэлби мэлийэллэр, онтон тэлгэтиллибит инчэҕэй тирии үрдүгэр ыһаллар. Онно өссө хаан бөлүөҕүн, арыыны уонна, баар буоллаҕына, ынах уоһаҕын эбэн хойуннаран баран тириигэ иҥиэр дылы сотоллор. Ол кэнниттэн түүрэ эрийэн баран сөрүүн сиргэ сытыараллар. Түүн иһигэр тирии хата быһыытыйара. Сарсыныгар тириини ылан “торун тоһутан” талкыга имитэллэр, онтон, өҥө иҥтин диэн, сүллүгэһинэн сынньаллар. Ити кэнниттэн анал суурадаһын оҥороллор: уҥуоҕу өр буһараллар, ол миинигэр бурдук, буспут быар, мэйии, хаан бөлүөҕүн о.д.а кутан буккуйаллар. Тахсыбыт суурадаһыны тириигэ иҥэрэ-иҥэрэ эмиэ талкыга имитэллэр. Онтон тириини ылан үрүөх маска тиирэллэр уонна тимир кэдэрээнинэн, кыһыахтарынан субатын кыһыйаллар. Ити курдук саары оҥоһуллара.
Саары этэрбэһи сайын эрэ кэтэллэр. Кини ууну киллэрбэт уонна айаҥҥа табыгастаах буолан, оннооҕор нуучча хоруом саппыкыларын үтүрүйбүтүн оччотооҕу айанньыттар бэлиэтииллэр.
Үөһээ этиллибитин курдук, кэтит бэлбиэт билэлэр 19 үйэ ортотуттан тэнийбиттэр. Эр киһи билэтэ аҥардас таҥаһынан аттарыллан тигиллэр буоллаҕына, дьахтар мааны билэтин оҕуруонан, тимир тордуйаларынан киэргэтэн оҥороллоро. Аны эр киһи саарыта дьахтар киэниттэн уратыта диэн – бэрбээкэйигэр кылгас тыллаах курунан туттарыллар, оттон дьахтар check out herevisit your url саарыта бэрбээкэйин, бөтөҕөтүн эрийэ уһун тирии быанан бааллар. Бу быа 2 быласка тиийэ уһуннаах буолара, төһөнөн уһун – оччонон мааны диэн.
Тымныыларга, кыһыҥҥы өртүгэр саха сарыы этэрбэһи кэтэр. Сарыы диэн сымнаҕас гына таҥастаммыт, хоруотамматах тириини этэллэр. Сарыы этэрбэс эмиэ билэлээх, сороҕор оһугар бүтүннүү синньэлии оһуор анньаллар. Дьахтар киэнигэр көҕүөр, үүнээйи ойууну, оттон эр киһиэхэ үүнээйи, үнүгэс ойууну түһэрэллэр.
Саары да, сарыы да этэрбэстэр саха сүрүннээн мааныга кэтэр атаҕын таҥаһынан буолар. Маны таһынан бааллар:
- Саппыйаан этэрбэс (саппыйаантан тигиллибит чараас сайыҥҥы этэрбэс, хойукку)
- Түнэ этэрбэс (тайах тириититтэн тигиллибит этэрбэс)
- Тирэҥсэ (сарыыттан эбэтэр түнэттэн тигиллибит чараас сайыҥҥы этэрбэс)
- Тулламай (намыһах остоох, дьиэ иһигэр-таһыгар кэтиллэр сайыҥҥы чэпчэки этэрбэс)
- Олооччу (мараҕа кэтэр кылгас остоох этэрбэс)
- Эмчиирэ (сүөһү тыһыттан түүтүн таһыгар гына тигиллибит, сутуруону кытта кэтиллэр кылгас остоох этэрбэс)
- Баһырҕас – кылгас сотолоох сайыҥҥы туллака этэрбэс
- Чоочуй, чоочой (иһирдьэ-таһырдьа кэтиллэр, үксүгэр ынах тириитинэн тигиллибит көннөрү этэрбэс, оҕо этэрбэһэ).
Этэрбэһи саха булгуччу (тулламайтан эҥин ураты) угунньалаан уонна кээнчилээн кэтэр. Угунньа диэн этэрбэс иһигэр уллуҥун халыҥата угуллар сиэл эбэтэр от. От угунньаны дулҕа сиэлиттэн оҥостоллор. Баай, сэниэ дьон от угунньаламмат, кинилэр киэннэрэ сиэл буолар. Тоҕо диэтэххэ от угунньа тэпсиллэн бытарыйар, өр буолбат. Аны былыргылар билгэлэнэллэр эбит: киһи этэрбэһин угунньата күнүс хаампытын кэннэ этэрбэһин баһыгар сыҕаллар буоллаҕына дьоллоох буолсу, оттон этэрбэһин тилэҕэр сыҕаллар буоллаҕына эрэйдээх буолсу диэн.
В.Л. Серошевскай саха атаҕын таҥаһын хайдах кэтэрин маннык суруйар: “Одеваясь в дорогу, якут прежде всего переменит в обуви подстилку из сухой травы, затем наденет на голую ногу чулки из заячьей или телячьей кожи шерстью вниз, на них мелкие туфельки из того же меха шерстью наружу и поверх натянет сапоги: сары или торбасы. Наколенники штанов засовываются всегда в голяшки, а на них натягивают дорожные меховые наколенники, сотуры, шерстью наружу. Последние стягиваются крепко под коленом, а вверху подвязываются к медным кольцам штанов. Они достигают паха и свободно охватывают бедро. Они не допускают ни снега, ни дождя, ни ветра до нижнего платья, о котором якут старается, чтобы оно было возможно сухое”.
Саха ити курдук сүрүннээн 1940-50-с сылларга дылы таҥнан кэллэҕэ. Оттон уһун остоох курумулаах оҕонньоттору син хойукка дылы көрүллэрэ.
Ити курдук өбүгэлэрбит атах таҥастарын кичэйэн оҥостон, маанылаан тигэн кэллэхтэрэ.
Борисов Б.Б.
Тирэх литература:
- Андросова-Ионова М.Н. Олоҥхолор, ырыалар, этнографическай бэлиэтээһиннэр, ыстатыйалар = Олонхо, песни, этнографические заметки, статьи. – Дьокуускай: Кудук, 1998.
- Гаврильева Р.С. Одежда народа саха кон. 17 – сер. 18 века. – Новосибирск: Наука. Сиб. предприятие РАН, 1998.
- Константинов И.В. Материальная культура якутов 18 века. – Якутское книжное издательство, 1971.
- Носов М.М. Эволюционное развитие якутской одежды с кон. 18 века до 1920-х.// Сборник научных статей. Выпуск 2. – Якутское книжное издательство, 1957.
- Серошевский В.Л. Якуты. – М., 1993.