Саха түҥ былыргыттан таҥаһа-саба, киэргэлэ ураты сиэдэрэй эбит. Соҕотох төгүрүк илбиргэстээх ытарҕа түҥбылыргыттан баара биллэр. Ол курдук маннык ытарҕа Ольхон күөлүн арыытыттан булуллубут көмүүгэ, Соҕуруу Сибиир уонна Монголия б.э. VII-IX үйэлэрдээҕи тааска уруһуйдарыгар көстүбүтүн суруйан тураллар. Дьахтар кулгааҕар иккилии үүттээх буолара бэлиэтэнэр. Сэһэн Боло кинигэтигэр сурулларынан, ытарҕа түгэхтээх, илбиргэстээх, сүнньүөхтээх, ол сүнньүөҕэр эҥил баһыгар тиийэ көмүс, алтан оҕуруолаах. Симэххэ тигиллэр сылгы иигэ, муус оҕуруо, сөлүөкэй оҕуруо күндү оҕуруоларга киирсэллэр эбит. Маны тэҥэ дьахтар күөгү курдук ас куустарар (киистэ, суһуох симэҕэ, билиҥҥинэн «сокуолка», киргиистэргэ «чач уштук», тыбааларга «чабага», башкирдарга «кашмау»), күн аахтарардаах, бөҕөхтөөх, кылдьыылаах, кымырдаҕас, тордуйа тыҥырах ойуулаах өттүк симэхтээх, аҥнахтаах, кулгаах хастарардаах, өттүк симэхтээх буолар эбит. Былыргы төрүттэрин таҥнар таҥастарын, киэргэллэрин оһуордарын-ойууларын быһыытын умнубакка, кэриэстээн илдьэ сылдьан, оҥостон таҥналлара-симэнэллэрэ. Бу туһунан ХИФУ хотугу норуоттар тылларын уонна култуураларын үөрэтэр институут дассыана, устуоруйа билимин хандьыдаата Светлана Ивановна Петрованы кытта кэпсэттибит.
– Светлана Ивановна, былыргы таҥаһы-сабы тигиигэ туох үгэстэр баалларай? Билигин ону төһө тутуһабытый?
– Түҥ былыргы таҥастар сылгы сиэлинэн эбэтэр таба бытыгынан сарыыга оҥо быһан ойууланаллара. Сахаларга былыргы оһуору-ойууну умнуу 18-с үйэ саҕаланыытыттан атыы-эргиэн сайдан, атын култуура киириэҕиттэн саҕаламмыт. Холобур, сукунаттан, хаарыс солкоттон тигиллэр, оҕуруо, сутаас киэргэллээх бууктаах сон, оноолоох халадаай, кэһиэччик, сэлээппэ, хортуус курдук мааныга кэтиллэр таҥастар киирэллэр. Таҥаспыт быһыыта уһаан, аллараанан кэҥээн биэрэр. Дьэ ол онно таҥас оһуора эмиэ уларыйан хаалар. Синньэлээн сиигинэн тигии, көнө дьураа, төгүрүк, тыҥырах эҥин урукку тирии таҥаска ойууланар эбит буоллахтарына, оһуор быысапканан от-мас ойуулара нуучча “золотное шитье” диэн тигии ньыматынан оҥоһуллар буолар. Маннык оһуор аҕабыыттар сиэркэпкэ кэтэр таҥастарыттан, туттар малларыттан аппыт да симэҕэр, тас таҥас ойуутугар, үтүлүккэ, бэргэһэ чопчууругар, хаттык таҥастарга элбэхтик киирбитэ көстөр. Ол гынан баран үтүгүннэрии буолбакка тигээччилэр бэйэлэрин айылҕаны көрүүлэринэн уларытан таһаарбыттар. Ол курдук көҕүөр ойууга кыра эриллэҕэстэрин элбэтэн биэрбиттэр. Ити үксүн дьахтар таҥаһыгар. Эр киһи төрүт сахалыы таҥаһын киэргэтиитин суолтатын сүтэрэн, кэлиҥҥи кэмҥэ эр киһи таҥаһын оноолоох сону түөс симэхтээн, от-мас оһуорун туһэрэн, сыыһа-халты киэргэтии тахса сыста. Ону араас суруйуулар кэннилэриттэн сорох маастардар өйдөөн эрэллэр. Дьиҥинэн, итини барытын кинигэлэртэн ылан көрүөххэ сөп. Былыргы эр киһи таҥаһа курдаах эрэ буолар. Таҥас эҥээрэ элэйбэтин диэн ойуулаах таҥаһынан кытыылыыллар, дьураалыы тигиинэн оҕуруонан анньан киллэрэллэр, эр киһи кытыылаах сонун кыһыл таҥаһынан кытыылыахтарын сөп. Уонна түөс симэҕэ баар буолуон сөп эрээри оҕуруолаах буолбат. Сүктэр кыыс таҥаһын оҕуруолууллар, оҕуруота суох буоллаҕына, иччитэ суох таҥас дииллэр эбит, төһө баайдааҕа-дуоллааҕа, ханнык ийэ-аҕа ууһуттан сылдьара кини таҥаһыттан көстөр. Эр киһиэхэ да, дьахтарга да бэлэпчи диэн, икки өттүнэн оһуор киэргэтиилээх, кыһыл, халлаан күөх сукунаттан тигиллибит таҥас үөдүйэ сылдьыбыт. Ону билигин үҥкүү таҥаһыгар киллэрдибит. Таҥас эҥээрин кыалык, хатат уонна да атын өттүк симэхтэрэ аалан алдьаппатын диэн сон таһынан кэтиллэр. Билиҥҥи тигээччилэр көҕүөр ойуу “лиралыы” матыыбын таҥнары, сытыары эбэтэр сууллан эрэр сэргэ курдук иҥнэри ууран кэбиспит буолааччылар. Ол сыыһа, үүнэн турар Аал луук мас сиһэ ойууланыахтаах уонна сэргэ курдук кини туруору буолуохтаах. Ханнык баҕарар омук таҥаһыгар, ол иһигэр биһиги өбүгэлэрбит таҥастарыгар бастатан туран, иистэнньэҥнэр аан дойдуну анааран көрүүлэрин көрдөрөллэр. Санныттан үөһээ өттө үөһээ дойду, оттон аллараа өттө орто дойду, түһэхтэн аллараа өттө аллараа дойду бэлиэтэ. Үөһээ дойду бэлиэтинэн туоһахтабыт буолар. Үрүҥ көмүс харчыны, алтаны таптайан баран оҥорор идэлээхтэр эбит. Ити Үрүҥ Айыы тойон бэлиэтэ дьабакабыт оройугар сылдьар. Айыыһыт бэлиэтин, холобур, Ынахсыт Айыыһыт эбэтэр Иэйэхсит бэлиэтин чопчуурга оһуорунан түһэрэллэр. Үөһээ өттүгэр, ол эбэтэр чопчуур ойуутугар таҥалай сииги туттубаттар, бу сиигинэн үтүлүккэ, бэлэпчигэ, ат киэргэллэригэр оһуордууллар. Тоҕо диэтэххэ, таҥалай сиик үрдүк айыыларга тахсар үктэл быһыытынан көстөр эбит. Таҥас ортоку чааһыгар үксүн ынах, от-мас оһуордара, кымырдаҕас тордуйалар киирэллэр. Ити орто дойду силигилиир айылҕата, кыыла-сүөһүтэ, үөнэ-көйүүрэ буолар. Ынах ойуу таҥалай сон кэннигэр, түөһүгэр эбэтэр эҥээригэр киирэр. Уопсайынан, от-мас, кыыл-сүөһү бэлиэлэрэ малга-салга түспүтүн көрдөххө Үөһээ Үрдүк айыыларга тардыһар. Таҥас оһуора эмиэ оннук, туруору түһүөхтээх. Оттон курга, ынах ойуута сытыары түһэн, устатынан барар. Этэрбэс ойуутугар үксүгэр таҥнары түһэр, тэҥ быһыыта суох “ассиметричнай” ойуу элбэх буолар эбэтэр ханнык эрэ көҕүөр ойуутун оҥорон иһэн быһан туспа сылдьар гыналлар, моҕой ойуутун түһэрбит буолаллар. Ол аата аллараа дойду аймалҕанын, абааһыларын көрдөрөллөр, харыстыыр аналлаахтар. Этэрбэс билэтин ойуутун кэннигэр ситимнии тигэн кэбиһиллиэ суохтаах, “иистэнньэҥ ииһин суола сабыллар” диэн өйдөбүллээх. “Свадебный наряд якутов” диэн үлэбэр, элбэх ыстатыйаларбар итини суруйан турабын. Үтүлүк, бэлэпчи, чопчуур, ат симэҕин оһуордарыгар саамай элбэхтик “көҕүөр”, “cүрэх” оһуордар туттуллаллар. Сороҕор икки-үс буолан сиэттиһэн тураллар (2-дьахтар, эр киһи кута эбэтэр икки ийэ, аҕа уустарын холбоһуута, 3-үс кут буолуон сөп). Кыра малларга эриллэҕэһэ аҕыйах буолар, оттон ат киэргэлигэр элбэх эриллэҕэстээх. Ону ортоку улахан көҕүөрүн «ийэ көҕүөр», онтон салҕанар эриллэҕэстэрин «оҕо көҕүөрдэр» дииллэр. Ол аата ийэттэн оҕо төрөөһүнүн, үөскээһинин бэлиэтэ (символ плодородия) буолар. Мандардыы эттэххэ, Айыыһыт, Иэйэхсит бэлиэтэ. Бу оһуор өссө Аал луук мас суолтатын эмиэ биэриэн сөп. Кини уратыта ортотунан уһун систээх. Ол эрээри онто кылгас буолбатах, үөһээ икки улахан лабаатын төрдүгэр диэри буолар. Эбэтэр кыратык уһун уонна кылгас буолуон сөп. Бу оһуор дьахтар оһуорунан биллэр. Ол эрээри Аал Луук мас бэлиэтинэн эр киһи чаппарааҕар киириэн сөп. Эр киһи таҥаһыгар түспэт. Бэлэпчигэ судургутук түһүөн сөп. Кинини таҥаска сытыары да, умса да ууруллубат. Билигин ити оһуору ордук эр киһи таҥаһын түөһүгэр, сиэҕигэр, өттүгэр уонна көхсүгэр мээнэ түһэрэллэр. Ити сыыһа диибин. Бу көҕүөр оһуор (мотив лиры) үгүс омуктарга баар, майгыннаһар өрүттэрдээх. Оттон “cүрэх” оһуор суолтата биллэр. Нарын иэйии тыллыыта, таптал, сүгүрүйүү, ытыктабыл бэлиэтэ. Онон отой сэрэнэн, атын омук көҕүөрүн буолбакка, наһаа уларыппакка киллэрэ сатааҥ. Кытай «аппликация» оһуордарын туттумаҥ. Тоҕо диэтэххэ, итинниктэр Монголияҕа уонна Бурятияҕа эмиэ атыыланаллар. Мин хайдах таҥаска уонна юрта киэргэлигэр туһаналларын бара сылдьан көрбүтүм. Онон маастардар, тигээччилэр өйдүөхтээхтэр, кытайдар “киллэһиктэрэ” хайдах курдук сэрэхтээҕин. Үҥкүү таҥаһыгар, уопсайынан, сценическай таҥаска отой туттуо суохха наада. Атын түүр омуктарыгар ити тус-туспа түспүт буолааччы.
Кытыылаах, бууктаах сон түөһүгэр ымыы бэлиэтэ “биэс харахтаах харысхал бэлиэтэ” диэн Борис Неустроев-Мандар киллэрбит тиэрмининэн тарҕанна. Бу булгуччу биэс харахтаах буолуохтаах диэн буолбатах, туох да хараҕа суох кыһыл сукунанан эрэ эр киһи сонун түөһүгэр, дьахтар сонугар түөрт муннук көмүс улахан пластинкаларынан киллэрбиттэрэ элбэх баар. Ымыы бэлиэтин оҥоруу устуоруйата маннык. Нуучча кэлбитин кэннэ уоспа, куор ыарыыта наһаа элбээбитигэр итинник оһуор баар буолбут. Уоспа ыарыытыгар ыал ыалынан эстэн хаалара. Инньэ гынан, маска бэлиэ уураллара уонна ойуунтан кыырарыгар көрдөһөллөрө. Онно ойуун кыыран, бу ыарыы абааһыларын кытта охсуһар уонна: “мин уоспа абааһытын кыайбатым. Ол гынан баран мин кинини кытта кэпсэттим. Мин дьоммун тыытыма, туора хаамп диэн. Онуоха абааһы эн дьонуҥ түөстэригэр бэлиэлээх буоллахтарына, мин тыытыам суоҕа диэтэ”, – диэн этэр. Ол иһин дьэ бууктаах соҥҥо ымыы ойуутун түһэрэр буолбуттар. Муостаах бэрэгэһэни куор ыарыыта турбутугар 30-с сс. кытта оҕолорго кэтэрдэ сылдьыбыттара биллэр. Бу ыарыы абааһыта бу муос икки ардынан баран ааһан хааллын диэн суолталаах. Хотой Айыы бэлиэтин эмиэ чопчуурга уураллар эбит. Оҕоломмот дьахтарга оҕо кутун биэрэр диэн суолталаах. Түүлээх таҥаһы кэтии эмиэ дириҥ өйдөбүллээх. Ол курдук дьахтар солоҥдо тириититтэн тигиллибит сону кэппэт, ойуун кыырар туттар малыгар-салыгар киирэр. Былыр кырсаны алдьанымтыа диэннэр сон иһигэр тигэллэр. Баай киһи саарба, үүс, саһыл түүлээҕинэн таҥнар. Тумсун, кулгааҕын, өрөҕөтүн, тугун да хаалларбакка тутталлар. Куобах, саһыл кулгааҕа истээх соннор бааллар. Онон саха таҥаһын үйэлээх үгэһэ тутуһуллуохтаах. Билигин саха сыанаҕа кэтэр таҥаһыгар үлэлиир улахан аатырбыт таҥаска үлэлиир дизайнердар, модельердар элбээтилэр. Кинилэр айымньылаах дьон быһыытынан тугу баҕарар айан таһаарар дьон буолаллар. Ону үтүктүллүө суохтаах. Бастакытынан, худуоһунньук үөрэхтээх дьонтон ордук үчүгэйи айан таһаарар уустук буоллаҕа; иккиһинэн, кинилэр таҥас быһыытын-таһаатын бэйэлэрин көрүүлэринэн хайдах баҕарар уларытан таһаарыахтарын сөп. Тоҕо диэтэххэ, сыанаҕа, “шоуга” кэтиллэр таҥаһы айаллар, тигэллэр. Мин ити Монголияҕа бара сылдьан Арассыыйа омуктарын национальнай таҥастара харалла сытар “Восток” түмэлин үлэһитин Нонна Альфонсоны кытта билсиһэн, кэпсэтэн кэллим. Кини мусуойбут пуондатыгар дизайнердары киллэрбэппит, омук таҥаһын быһыытын алдьаталлара бэрт диир. Мин санаабар, сөпкө этэр. Онон, аан бастатан туран, саха таҥаһын тигэр иистэнньэҥ норуот таҥаһын тигиллэр үгэһин билиэхтээх дии саныыбын.
– Оттон симэхтэр устуоруйаларын туһунан тугу кэпсиэҥ этэй?
– Архыып матырыйаалларыгар сурулларынан, үрүҥ убаһа тириитэ үрүҥнээх, хара убаһа тириитэ буодьулаах, өлдьүркэлээх үүс бэргэһэ, икки сиэҕэ суох кэрэ кулун тириитэ …, хара ынах хаҕа хадьааһыннаах сиринэн үктүүр таҥалай, сарыы күҥкүлээҥки, улаан убаһа тириитинэн…, хара ынах тириитинэн ырбыылаах көнньүгэс (саҕынньах) таҥастар, бастыҥа симэҕэ тоҕус тоҕойдоох дьэс кылдьыы, дьэһинэн оҥоһуллубут тоҕус үүттээх тэргэн бүөрэ, көҥдөй хобо, түһүлүккэ тигиллибит бадыҥкый, хааҕыр хобо, кулан бүөрэ диэн киэргэллэр бааллар эбит. Сон таһыгар, кыыс кыабакатыгар, түһүлүгэр тигиллэр симэхтэр.
Илин-кэлин кэбиһэр киэргэллэрбит олох кэлин баар буолбуттара, сүктэр кыыска эрэ анаан оҥороллоро. Сүктэр кыыс таҥаһа оҕуруолаах буолуохтаах. Илин кэбиһэргэ, өттүк симэҕин киэргэллэригэр быт ойуулар диэннэр бааллар. Үөн-көйүүр ойуулара, хомурдуос эҥин курдук быһыылаахтар илин кэбиһэр салбырҕаһыгар бүтэһигэр баар буолар. Илин кэбиһэргэ орто күн диэн баар. Булгуччу күннээх диэн буолбат, уус хайдах оҥорбутуттан. Элбэх илин кэбиһэри устудьуоннарбынан чинчиттэрэн көрбүтүм салбырҕаһын ахсаана араас буолар эбит. Онон булгуччу 3,6,9,14 салбырҕастаах буолуохтаах диэн өйдөбүл сыыһа. Ханнык баҕарар уус, иистэнньэҥ бэйэтин үгэһин билиэхтээх. Таҥаска да, симэххэ да атын норуот оһуорун, ойуутун киллэрэн уларытар сатаммат!
Кэпсэттэ Ангелина Кузьмина.
Петрова С.И., Егорова В.М. хаартыскалара.