Сахалыы сурук-бичик С.А. Новгородов сүрүн санаатын быһыытынан “хайдах саҥараҕын – оннук суруй” диэн тосхолунан салайтаран үөскээбитэ. Билэрбит курдук, кини 1917 с. “Сахалыы сурук-бичик” кинигэни таһаарбыта, аан дойдутааҕы фонетическай транскрипцияҕа олоҕуран алпаабыт оҥорбута. С.А. Новгородов фонетическай бириинсибин элбэх үгүс саха үөрэхтээҕэ ол иһигэр П.А. Ойуунускай, А.А. Күндэ өйүүллэрэ. 1922 с. муус устар 27 күнүгэр Сэбиэттэр Бүтүн Арассыыйатааҕы Киин Ситэриилээх Кэмитиэттэрин президиума, Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан аналлаах уурааҕы ылыммыта. Саха оскуолаларыгар төрөөбүт тылынан үөрэтии саҕаламмыта. Тыл тутуутун (языковое строительство) олохтуур уустук үлэҕэ саха бастакы үөрэхтээхтэрин үтүөлэрэ муҥура суох. Маныаха А.Е. Кулаковскай, П.А. Ойуунускай, Г.В. Баишев курдук, о.д.а. чаҕылхай лиидэрдэр ааттарын ааттыахха сөп. Тыл чэчирии сайдар бэлиитикэтэ олоххо киирэригэр П.А. Ойуунускай 1926 с. диэри өрөспүүбүлүкэ салалтатын баһылыга, норуот өйүн-санаатын чулуута, өссө тыыннааҕар номоххо киирбит ааттаах-суоллаах, сүдү аптарытыаттаах киһи буолара сабыдыаллаабыта. П.А. Ойуунускай тылбаас үлэтин, үөрэх тэнийиитин көхтөөхтүк тэрийэн ыытара. Бу сылларга үөрэҕэ суоҕу үөрэхтээһин – сахалыы суруйарга, ааҕарга үөрэтии тосхолун тобулууга күүстээх үлэ саҕаламмыта. РКП(б) Саха сиринээҕи обкомун бастакы сэкиритээрэ Е.Г. Пестун: “… уже сейчас безотлагательно приступить к внедрению якутской грамоты среди советских работников, учителей, учащихся и в первую голову среди улусных рабочих, членов РКП и РСКСМ. Через некоторое время лицо, не владеющее якутским языком, не имеет права служить в советском учреждении” (“Автономная Якутия” хаһыат, 1923 с., сэтинньи 22 к.).
Күндэ “Европа сабыдыалыттан быыһанаары, саха дьи² бэйэтэ анал тылланыахтаах” диэн суруйбута. Сорохтор төттөрүтүн сахатытыыны ылыммат этилэр, эбиитин букатын даҕаны саха тылын киллэрэри утараллара. Алтан Сарын саха тылын сайдыытыгар бэйэтэ туһунан көрүүлэрдээх этэ. Кини С.А. Новгородов алпаабыта итэҕэстэрдээҕин ыйан туран, биир кэлимнэммит түүрдүү алпаабыкка көһөргө санаатын эппитэ. 1929 с., түүрдүү биир кэлимнэммит (унифицированнай) алпаабыкка көһүү буолбута (бу алпаабыт 1939 с. диэри туттуллубута).
Терминология, алпаабыт уонна арпагыраапыйа боппуруостарыгар хайдыһыы баара. Ол ордук нууччаттан киирии тылларга этэ. Алтан Сарын, Күндэ, К.О. Гаврилов тиэрминнэри төрөөбүт тыл уонна түүр тылларын ис кыахтарын туһанан үөскэтэргэ этэллэрэ. Сорохтор төттөрүтүн сахатытыыны ылыммат этилэр, эбиитин букатын даҕаны сахалыы тиэрминнэри киллэрэри утараллара. П.А. Ойуунускай киирии тыллары ийэ тыл фонетикатын уонна грамматикатын сокуоннарыгар сөп түбэһиннэрэн ылынар санааны тутуһара. Ол эрээри оччотооҕу кэм биллэр учуонайдара академик Н.Я. Марр курдук дьон үөрэхтэрин уонна эрэпириэссийэ кэмин ыар тыынын сабыдыалынан санаатын уларыппыта. Билим, тиэхиньикэ, философия, бэлиитикэ тиэрминнэрин атын норуоттар курдук уларытыыта суох киллэрэргэ эбэтэр «онно чугаһатан суруйарга» эппитэ. 1930 с. Арпагыраапыйа кэмпириэнсийэтигэр П.А. Ойуунскай уонна Алтан Сарын киирии тиэрминнэр туһунан дакылаат аахпыттара. Онуоха П.А. Ойуунскай хайдах саҥарарбыт курдук суруйар сөптөөҕүн ыйбыта. Оттон Алтан Сарын нуучча тылыгар хайдах баарынан суруйарга, ону тэҥэ ф, з, ж, щ дорҕооннору киллэрэргэ ыҥырбыта. 1939 с. нууччалыы алпаабыкка көһүү буолбута, онно аҕыйах сахалыы дорҕооннор киирбиттэрэ.
Бу кэмтэн ыла ити ыйыллыбыт бириинсип олохтонон, 80-с сс. диэри туттуллан кэлбитэ. Онон “Русификация” бэлиитикэтэ аҥаардастыы баһылаабыта-көһүлээбитэ. Саха литературнай тылын сайдыытын боппуруоһунан олус аҕыйахтык, кэмиттэн кэмигэр эрэ дьарыктаммыттара. Дьэ итинник уустук турукка киирбит тылбыт оннун булларыыга чинчийиини ыытыы тэриллэн, төрөөбүт тылбытын анаан-минээн сааһылыыр үлэ салҕанар.
Ангелина КУЗЬМИНА, тыл билимин хандьыдаата
Хаартыскалары аан ситимтэн туһанныбыт