Саха олоҕор-дьаһаҕар балыктааһын улахан суолталааҕа. Олорор күөллэрин аһатар-сиэтэр, тыыннарын өллөйдүүр аналлааҕын иһин улаханнык ытыктыыллара. Уу иччитин Күөх Боллох, Эрилик Тойон, Чыкчылын оҕонньор, Укулаан Тойон о.д. а. ааттыыллара. Өрүһү, күөлү ытыктаан “Эбэбит” дииллэр. Бүлүү сахалара уу иччитин Уу Чоҥкуруун оҕонньор дииллэрэ. Кини уола – Уукун диэн. Уу иччитэ син киһи курдук көрүҥнээх эрээри хааһа да, баттаҕа да, бытыга да суох. Балык хатырыга таҥастааҕа, уу үөнэ-көйүүрэ аһылыктааҕа. Сайын уу иччитэ тахсан, холорук буолан ытыллара. Кыһын, аһаҕас харахтаах дьоҥҥо, күөл мууһугар уот буолан көстөрө. Ол сиринэн илим үттэххэ – сүрдээх элбэх балык кэлэрэ үһү (Алексеев, 229).
Саха балыктыан иннинэ ууга ас кээһэн алгыс этэр:
Дьэбэрэ тэллэх,
Бырыы сыттык,
Көппөх суорҕан
Туона баай
Күөх Боллох оҕонньор
Иһит!
Көрдөһөбүн!
Ааттаһабын!
Чороох туубар
Чэркэ бычаахтаргын
Куду анньан кулу!
Тэрээх илиммэр
Тэрэкэ соболоргун
Үүрэн-үтүрүйэн кулу!
Ааттаһабын!
Көрдөһөбүн!
Аһараҥ, арчы,
Аһараҥ, арчы,
Аһараҥ, арчым!
Туу угаары туран, эрдэттэн сиэҕэр сарыы кынат (көтөр кутуйах) тириитин тиктибит буолар, онтунан тууну таарыйар уонна этэр: «Туубар бачча (төһөтүн этэр) балык киирдин», — диэн. Илим түһэрэригэр алҕыыр:
Быртах харахтаах
Көртө буолуо,
Былаҕай илиилээх
Туппута буолуо,
Татаар тыллаах
Таба эппитэ буолуо,
Уоттаах харахтаах
Сигэ көртө буолуо:
Балык үрдүгэр
Балк гына түс!
Сыаҥаан үрдүгэр
Ньалк гына түс!
Сордоҥ үрдүгэр
Чолк гына түс!
Ылас-ылас!
Саха итэҕэйэринэн балыкка өлбүттээх, киһи көмүүтүгэр сылдьыбыт дьон сылдьыа суохтаах – балык ханныан сөп. Бу дьон ый туолуор диэри “кирдээх” аатыраллар. Оҕо төрөөбүт ыалыттан балыкка эмиэ сылдьыбаттара. Өссө маннык бобуулар бааллара: икки тус туһунан күөллэр балыктарын биир иһиккэ буһарбаттар, балыгы кураанах олгуйга укпаттар — булгуччу уулаах буолуохтаах, эт укпут олгуйдарыгар тута балыгы буһарбаттар — үчүгэйдик хаанын сууйан баран биирдэ угаллар о.д.а (Алексеев, 247 с.).
Саха саамай улахан балыктыыр ньыматыгар – муҥхалааһыҥҥа арчылааһын сиэрэ-туома баара: саҥа муҥханы хатан бүттэхтэринэ, балыктыы барыах иннинэ уонна кыһыҥҥы муҥха саҕаланыыта. Саҥа муҥханы хатан бүтэрдэхтэринэ ыал аҕа баһылыга ыалларын ыҥыран малааһын тэрийэрэ. Сүөһү өлөрөн, муҥханы тэнитэ быраҕан ол үрдүгэр астыыллара. Ол аата “ муҥханы хааннааһын” диэн. Хааннаммыт муҥхаҕа балык кэлимтиэ буолара үһү. Онтон сүөһү иһин кырбастаан муҥха тухары ыһаллар, ону кыра оҕолор былдьаһа оонньууллара. Ол аата эмиэ балык кэлэрин түстүүллэр.
Балыктыы барыах иннинэ муҥхаларын этиҥ охсубут маһынан буруолатан арчылыыллар. Кыһыҥҥы муҥхаҕа киирэллэригэр сүөһү өлөрөн ол хаанынан муҥхаларын ыһаллар, уот оттон балык кэлэригэр көрдөһөн-ааттаһан алгыс этэллэр. Муҥханы түһэрэллэригэр сүөһү сүрэҕин уонна быарын угаллар. Сороҕор, ууллубут арыыны сүөһү хабаҕар кутан илдьэ киирэннэр муҥхаҕа угаллара. Хостуулларыгар бу арыылаах хабаҕы муҥхаһыттартан ордук күүстээхтэрэ хаба тардан ылыахтааҕа.
Сайын күөллэрин аһаталлар. Туус үөдүйбүтүн кэннэ, кыратык туус куталлара. Кустан ураты араас көтөрү өлөрөн быраҕаллар. Аһатыллыбыт күөл собото кытарчы уойан хаалар. Ол иһин муҥхалаах оҕонньоттор биир эмэ киһини «күөлгүн аһат» диэн үлэһэллэр. Күһүнүгэр муҥхалаатахтарына, бу киһи, күөлү аһатан собону тупсарбыт манньатыгар, туспа ирээт өлүүтүн ылара.
Бүлүү сахалара, күөл соботун уотар туһуттан өссө маннык гыналлара: моҕотойу тыыннаахтыы тутан, кыракый сыарҕа оҥорон, онно көлүйэн баран, тыы кутуругар баайан уу устун соһоллоро.
Уу салахайын көҕүрэтэр туһуттан, күөлгэ устан киирэн кумах куталлара, маннык диэн саҥалаах: «Уу иччитэ эппит: ыалдьыттаан, көрүлээн бардахпына — дьиэни харбаар», — диэн (Попов, 287-288). Сааскы ыам саҕана тымтай аҥаарын кэриҥэ собону сүгэн хааман иһэн, охтубута буолан, тымтайдарын тоҕо түһэн кэбиһэллэр: «Оо, хаарыан балыкпын тоҕо түһэн кээстэхпиэн! Төрүөххүт төлөһүйдүн, ыччаккыт ыамнаатын!», — дииллэр ( Федоров, 123 с.). Ити курдук күөл балыгын мэлдьи элбэтэр, уотар туһугар сылдьаллара.
Маны таһынан уу иччититтэн, өрүү балыгынан хатаҕалыы турдун диэн, көрдөһүү сиэрин-туомун оҥороллоро. Саас, муус ууллубутун кэннэ, күөл кытыытыгар икки чэчири анньан салама тардаллар. Саламаҕа анды тумсуларын ыйыыллар. Онтон үрүҥ аһынан күөл иччитин аһатан баран, үс төгүл кыырыктаан түөрэх быраҕаллар. Хамыйахтара олордьу кэлэн түстэҕинэ – күөл иччитэ ылыммыт диэн буолар. Бүлүү сахалара туоһунан киһи кырыйан, кыракый туос тыыга олордон, тыы кэннигэр салама баайан баран ууга ыыталлара. Ол аата – уу иччитигэр бэлэх диэн.
Ойуун “күөл бэлэҕэ” диэн туому оҥороро. Туостан киһини, сылгылары, сүөһүлэри кырыйан барытын туос тымтайга угаллар. Ойуун күөл дириҥ сиригэр устан киирэн, уу иччитигэр тыл этэн баран, туос тымтайын ууга тимирдэр. Үчүгэйдик тимирэригэр тымтайга улахан тааһы угаллара. Онтон күөл таһыгар үүнэн турар аарыма маска кэлэн салама ыйыыр, уот оттон сири-дойдуну аһатар. Маннык туому саас аайы оҥороллоро.
Өр кэмҥэ балык кэлбэтэҕинэ ойуун “Уукун тардыытын” сиэрин-туомун оҥороро. Балаҕан иһигэр түөрт хахыйаҕы кытта үс титириги анньаллар уонна кинилэри саламанан холбууллар. Саламаҕа үрүҥ сиэлтэн, таҥас кырадаһаныттан ураты хахханнаах мэкчиргэ куорсуннарын ыйыыллар. Манна салама ситиитэ улахан суолталаах. Ол курдук кини аҥара эриэн гына, аҥара хара гына хатыллыбыт буолуохтаах. Эриэн ситии – киһи тыынын, хараҥата – уу иччитин тыынын көрдөрөр. Өскөтүн, хараҥа ситиитэ баһыйар буоллаҕына уу иччитэ киһи тыынын сиэн кэбиһэр диэн өйдүүллэр. Ол иһин тэҥ гына хатыллыбыт буолуохтаах. Чэчир таһыгар үс тууну, үс туос тордуйаны, мастан тыылаах киһини кыһан уонна кытыйаҕа уу кутан туруораллар. Ойуун кыырыытын көрөр дьон моойдоругар бэс субатын, алдьаммыт илими иилинэллэр, эмиэ алдьаммыт туу кырамталарын таҥастарыгар онон-манан ыйыыллар. Ол аата бу балык кэлбэккэ хоргуйбуттарын, быстыбыттарын көрдөрөр быһыылара эбит. Ойуун кыырарыгар дьалбыыры уонна дүҥүрү туттар. Дьалбыырынан баар туулары хайыта охсуолуур. Кытыйаттан ууну омурдан ыла-ыла тыылаах киһиэхэ кутар. Уонна уу иччитин кытта кэпсэтэн, тылыгар киллэрэн балык быйаҥын тардар (Попов, 141-155 с.).
Ойуун “уу ытыга” диэни эмиэ оҥороро. Ол онно күөл иччитигэр анаан сүөһүнү толук туттаннар, төбөтүн күөлгэ быраҕаллара.
Ити курдук саха олоҕор биир тутаах суолталаах дьарыга – балыктааһын араас эгэлгэ үгэстээх буолара. Уу иччититтэн мэлдьи көрдөһөн-ааттаһан, балык хаҥныбатын туһугар анал олохсуйбут сиэри-туому билигин да туһаныахха, ситимниэххэ сөп.
Борисов Б.Б.
Тирэх литэрэтиирэ:
- Алексеев Н.А. Традиционные религиозные верования якутов в 19- нач. 20 в. – Новосибирск, 1975.
- Алексеев Н.А. Ранние формы религии тюркоязычных народов Сибири. – Новосибирск: Наука, 1980.
- Бравина Р.И. Шаманы – избранники Небес и духов. – Якутск: Бичик, 2016.
- Обрядовая поэзия саха (якутов). – Новосибирск: Наука, 2003.
- Попов А.А. Материалы по истории религии якутов бывшего Вилюйского округа.//Сборник антропологии и этнографии, — Т.ХI., — М., 1949.
- Попов А.А. Камлания шаманов бывшего Вилюйского округа. – Новосибирск, 2006.
- Федоров Г.Е. Өбүгэлэрбит өлбөт-сүппэт үйэлээх үгэстэрэ.э – Дьокуускай, 2011.