Саха айылҕаны кытта ыкса ситимнэһэн олорбут омук буолан, олоҕун отуора тулалыыр эйгэтиттэн быһаччы тутулуктааҕа. Онуоха айылҕа күүһүгэр бас бэринэр эрэ буолбакка, кинини туһанар, салайар мөккүөрэ эмиэ баара. Холобур, номох буолбут Улуу Кудаҥса тымныыны үтэйээри, чолбон сулуһу кэттэрэн аҕыс айдааны тарпыта биллэр.
Саха айылҕа күүһүгэр дьайар өссө биир ньыматынан «сата тааһа» буолар. Сата тааһын көмөтүнэн былыргы сахаҥ тыалы-кууһу, буурҕаны, этиҥнээх ардаҕы түһэрэр кыахтааҕа. Маннык тааһы улахан көтөр эбэтэр кыыл куртаҕыттан булаллара. Сороҕор киһи атаҕын бөтөҕөтүгэр кытта үөскүүрэ.
Сата тааһа бороҥнуҥу дьэҥкир өҥнөөҕө, киһиэхэ майгылыыр көрүҥнээҕэ, сороҕор
ньолбуһах, төгүрүк буолара. Киһи атаҕар үөскээбит сата тааһа олус бытааннык, 30-40-чэ сыл тухары улаатара уонна киһини олус эрэйдиирэ. Кэмниэ кэнэҕэс кини тобук аннынан, бааһыран, тахсан кэлэрэ, сороҕор 40 хонук кэнниттэн хас да кыракый таастар «оҕолоро» эмиэ тахсаллара. Сата таастарын тирии саппыйаҕа чып кистээн ууруналлара, тоҕоос үөскээтэҕинэ туһаналлара.
Былыргы саха куйаас күн уһун айаҥҥа турунар буоллаҕына, сата тааһынан сөрүүкэтэр сиккиэр тыалы түһэрэрэ. Онуоха тааһы үрүҥ сиэлинэн эрийэн баран ураҕас маска баайара уонна онтунан салгыҥҥа эргитэн, тыл этэн тыалы ыҥырара. Э.Э. Фрэзер суруйарынан, тоҕус күннээх тыал түһэрэллэригэр сата тааһын көтөр дуу, кыыл дуу хааныгар уган ылан баран күҥҥэ сытыараллара. Онно ойуун бу тааһы тыл этэ-этэ, күн утары үстэ эргийэрэ. Ойуун ити дьайыытынан айылҕа хаамыытын кэһэр, ол түмүгэр тыал түһэр. Чинчийээччи А.Е. Захарова бэлиэтииринэн, күнү утары үстэ эргийии — хараҥа күүс хомуһуна. Холобур, олоҥхоҕо күнү утары хамсаныыны мэлдьи абааһы аймаҕа оҥорор «абааһы удаҕана түҥкэтэх өттүнэн түҥнэри холоруктаата» дэнэр.
А.А. Попов суруйарынан, саха тыалы-самыыры ыҥырарыгар сата тааһын сөмүйэтинэн уонна тойон тарбаҕынан тутан үс төгүл ууга уган ылара уонна үс төгүл бэйэтин кэнийэрэ: «Бэйэм даҕаны, кэнчээрилэрим даҕаны таҥараттан да, дьонтон да үтүөнү көрбөтүннэр, эйигиттэн эрэ көрдүннэр, Сата, хаах! (үс төгүл суордуу саҥарар). Бачча күҥҥэ тыал, ардах түстүн!».
Онон кини үс төгүл ууга уган ылара, үс төгүл суордуу хаһыырара эмиэ үс төгүл күнү утары хаамары кытта ханыылыы.
Түҥ былыргыттан кэлбит үгэһинэн, киһи күҥҥэ-ыйга сүгүрүйэр буолуоҕуттан күн хаамыытынан үстэ эргийии — айыы аймаҕын бэлиэтэ, онтон таҥнары эргийии — хараҥа күүстэр бэлиэлэрэ.
Сата тааһын булчуттар туһаналлара. Кулун тутар, муус устар ыйдарга тоҥот үрдүнэн ирбит хаары тоҥорор тымныыны түһэрэллэрэ. Онно тайах батары түһэн муус кырыытыгар атаҕын бааһыртаҕына, булчут кинини түргэнник ситэр кыахтанара. Ол эрэн бу дьайыы сылгыга хоромньулааҕа, сир мууһуран хаһан аһыырыгар күчүмэҕэйи үөскэтэрэ. Ол иһин булчуттар сата таастаахтарын кимиэхэ да кэпсээбэт этилэр.
Ньурбаҕа өрүс уҥуор Чопчуга олорбут, түөрт уон атынан бэдэрээт көтөҕөр баай Миитэрэй Татаринов-Хобуораҥ иччилээх-сэттээх тыллааҕа, оннооҕор «сата тардар» кыахтааҕа үһү. Ол туһунан маннык кэпсээн хаалбыт. Биирдэ 30-40 атынан бэдэрээт көтөҕө сылдьан саас туран, хаара ууллан, суол суох буола түһэр. Бодойбо таһыгар, улаханнык быстарбыт. Чугас Моҕойутта хайата диэн дабааны ааһыахтаах эбит. Ол үрдүгэр тиийиэххэ диэри биэс биэрэстэни дабайаллара үһү. Хобуоран, быстаран, хайа чыпчаалыгар тахсыбыт. Онно хаар киһини оҥорбут. Бэйэтин муннун тоҕо охсунан ол хаанынан хаар киһини соппут уонна тыл киэнэ ыараханынан халлаантан тымныыны түһэр диэн көрдөспүт — сата ыыппыт. Аны онто кэмнээх эбит — үс, биэс, сэттэ, тоҕус хонуктартан талан, төһө хонугунан дьиэтигэр тиийиэҕин сабаҕалаан этэр эбит. Ити курдук тымныыны түһэрэн, халлаан киэбин уларытан, уу алҕастаах сирдэри хатаан дьиэтигэр тиийбитэ үһү. Онон Хобуораҥ, төһө да сата тааһа суоҕун иһин, аҥардас тылын күүһүнэн «сата тардар», айылҕа хаамыытын уларытар кыахтаах эбит.
Онон сата тааһа айылҕа бэйэтин дьаалытынан уларыйыытын тосту кэһиигэ тиэрдэр дьайыылаах эбит. Саха үйэлээх сааһыгар айылҕа ыар дьайыыларын кытта күөттэһэн үөскээбит омук буолан, быыһанар, өллөйдөнөр суолун мэлдьи тобула сатыыр мөккүөрдээҕэ, ол туоһута — сата тааһа буолар.
Борисов Б.Б.
Тирэх литература:
1) Захарова А.Е. Архаическая ритуально-обрядовая символика народа саха ( по материалам олонхо). — Новосибирск: Наука, 2004.
2) Петров Н.Г.-Буруулгун Иванов М.С.-Багдарыын Сүлбэҕэ суруга, 26.05.1993 с. Ньурба түмэлин архыыба
2) Попов А.А. Материалы по истории религии якутов б. Вилюйского округа / Сборник музея антропологии и этнографии. — М., Л., 1949.