А.М. Романов ыраахтааҕы саҕана 1649 с. биһиги төрөөбүт дойдубут былааһы утарааччылар уонна кутталлаах буруйдаахтар көскө ыытыллар сирдэринэн буолбута. Ити кэмтэн ыла араас бэлитиичэскэй хамсааһыҥҥа кыттыбыт политсыылынайдар кэлитэлээн барбыттара. Саха сиригэр политсыылка олохтонуута устуоруйаҕа хайдах оруоллаах буолбутун маннык бэлиэтиэххэ сөп: бастакытынан, ыраахтааҕы буруйдуур ньымата, эрэһиэҥкэтэ суох хаайыыта этэ. Онон араас быһыылаах-майгылаах баппатах да дьон эмиэ кэлэр этилэр. Иккиһинэн, Саха сирин баай батталлаах олоҕуттан босхолообута. Тоҥ муус дойдуга үөрэх тарҕанарыгар, саха ыччата сайдарыгар, суругунан литература үөскүүрүгэр политсыылынайдар күүскэ сабыдыаллаабыттара.
Хаппарга
Төрөөбүт тылынан литература үөскээһинигэр политсыылынайдар оруолларын филологическай наука дуоктара Н.Н. Тобуруокап, Г.С. Сыромятников, Г.У. Эргис, Н.К. Антонов үөрэтиилэригэр олоҕуран, 3 суол санааҕа наардыахха сөп:
- Политсыылынайдар тэрийэр куруһуоктара, хаһыаттара устудьуоннар былааһы утары өрө күүрүүлэрэ сурук-бичик тарҕанарыгар сабыдыаллаабыта. Норуот олоҕор улахан бэлитиичэскэй хамсааһыннары оҥорбут чулуу дьон тахсыбыттара.
- Сыылкаҕа кэлбит нуучча суруйааччылара саха олоҕун-дьаһаҕын, сиэрин-туомун, үгэһин туһунан тыл-өс өттүнэн баай, дириҥ ис хоһоонноох айымньылара оччотооҕуга саҥа үөскээн эрэр саха үөрэхтээхтэрин өйүгэр-санаатыгар прогрессивнай өй-санаа кыымын сахпыттара, холобур буолбуттара. Аан бастакы сахалыы айымньыны суруйбут А.Я. Уваровскай политсыылынай, бэйиэт А.А. Бестужев-Марлинскайдыын ыкса доҕордоһоро. Оччотооҕуга тахсыбыт М. Александров, Н.А. Чижов, Д. Давыдов айымньылара Дьокуускайга “Памятные книжки якутской области”, “Якутские областные ведомости” хаһыаттарга тахсан испиттэрэ. А.А. Бестужев-Марлинскай “Саатыыр”, “Сибирские нравы. Исых”, Н.А. Чижов “Нуча”, М. Александров “Тыгынов ысыах”, о.д.а. айымньыларыгар саха үһүйээннэрин, өһүн номохторун, тылынан уус-уран айымньыларын туһаммыттара, хомуйбуттара, саха суругунан литературатыгар хаалларбыттара.
- Саха үөрэхтээхтэрэ төрөөбүт тылы, фольклору, устуоруйаны үөрэтиилэрэ саҕаламмыта. Олохтоох ырыаһыттартан, олоҥхоһуттартан, сээркээн сэһэнньиттэртэн бастакы чинчийээччилэр, суруйааччылар тахсыбыттара. Холобур, Емельян Ярославскай кистэлэҥ куруһуогуттан саха Сэбиэскэй литературатын төрүттэспит уһулуччулаах суруйааччы Платон Ойуунускай курдук чулуу ыччат уһуйуллубуттара. Кинилэр саха литературата төрүттэнэригэр уонна атаҕар туруутугар сүҥкэн оруолламмыттара.
Иван Александрович Худяков
Саха сирин үөрэппит бөдөҥ чинчийээччи, “Верхоянский сборник”, “Краткое описание Верхоянского округа” үлэлэр ааптардара Үөһээ Дьааҥыга сыылкаҕа олорбут И.А. Худяков аан маҥнай кинини саха тылыгар үөрэппит, элбэх норуот тылынан айымньыларын хомуйсубут, кэлин биллэр кыраайы үөрэтээччи буолбут Н.С. Гороховка, А.Я Уваровскайга, В.В. Никифоровка саха литературатын үөскээһинигэр бастакы олугу түһэрсибит суруйааччыларга, чинчийээччилэргэ күүстээх дьулууру үөскэппитэ. Норуот тылынан уус-уран айымньыта суругунан литература сайдарыгар тирэх буолбута. Кини көскө кэлиэн иннинэ фольклору чинчийээччи быһыытынан «Великорусские сказки», «Исторические песни», «Русская книжка» диэн нуучча норуотун тылынан айымньыларын бэчээккэ бэлэмнээн таһаарбыта. Учуонай-фольклорист Ф.И. Буслаев үөрэнээччитэ этэ. И.А. Худяков 1866 сыллаахха ыраахтааҕыны утары саагыбарга кыттан, үйэлээх сааһыгар көскө анаммыта.
Эдуард Карлович Пекарскай
Э.К. Пекарскай үс туомнаах “Саха быһаарыылаах тылдьытыгар” матырыйаалы хомуйууга элбэх саха дьоно көмөлөспүттэрэ. Баай төрөөбүт тылбытын хомуйууга, үөрэтиигэ норуот ырыаһыта К.Г. Оросиҥҥа, саха бастакы учуонай дьахтарыгар, этнографияны үөрэппит, элбэх олоҥхону хомуйбут М.Н. Ионова-Андросоваҕа, саха литературатын төрүттээбит А.Е. Кулаковскайга о.д.а. сүдү холобур буолбута. Таарыйа бэлиэтээтэххэ, саха олоҥхотун, фольклорун үөрэппит, хомуйбут биллиилээх учуонай И.В. Пухов нуучча географическай уопсастыбатын Илин Сибиирдээҕи отделын саха сиэксийэтин үлэтигэр дьарыктана сылдьан, тириини таҥастааһын тиэрминнэрин тылбаастарын бэчээттээбитэ. Ол үлэтин Э.К. Пекарскай үс туомнаах академическай тылдьытыгар бэлиэтээбитэ (т.3, “Источники и пособия для Словаря якутского языка”, с.V). Кэлин И.В. Пухов автобиографиятыгар «Э.К.Пекарскай тылдьытыгар ахтыллыбыт дьонтон тыыннаах мин эрэ ордон сылдьабын» диэн 1979 с. суруйбута.
Ыйдаҥа уотун кэриэтэ
Политсыылынай дьахталлар үтүөлэрин ойуччу туруоран бэлиэтиир наадалаах. Холобур, Н.А. Александрова, М.М. Виленская саха дьахталларын уонна ыччатын ортотугар киэҥ далааһыннаах бэлитиичэскэй үлэни ыыппыттара. Онтон хаһан да ыырдарыттан ырааппатах саха дьахталларыттан чулуу ыччаттар тахсыбыттара.
Бассабыык Марфа Митрофановна Виленская 1888 с. Красноярскай кыраайга төрөөбүтэ. Политсыылынай В.Д. Виленскай-Сибиряков кэргэнэ, 1913–1918 сс. куораттааҕы бибилэтиэкэҕэ үлэлээбитэ. Кини Илин Сибииргэ биир бастакынан «Якуты и книга» диэн социологическай чинчийии оҥорбута бибилэтиэкэ оччуотугар 1914 с. тахсыбыта. 1917–1918 сс. Дьокуускайга Сэбиэскэй былааһы олохтуурга кыттыбыта. Политсыылынай Наталья Алексеевна Александрова уонна Марфа Митрофановна Виленская үлэһит дьахталлар Сойуустарын көҕүлээн тэрийбиттэрэ. Онно хамначчыт дьахталлар, оробуочайдар кэргэттэрэ барыта 100-тэн тахса дьахтар киирбититтэн 15-һэ сахалар. Бу кэмҥэ бассабыык дьахталлар онтон да атын хамсааһыннара күүскэ тэриллибитэ.
Түмүк санаа
Политсыылынайдар төрөөбүт тылбытынан литература үөскээһинигэр, сахалыы бэчээт бастакы хардыытыгар, силис тардыытыгар дьоһун суолталаах буолбуттара. Онон “Якутский край” (1907–1908 сс.), “Якутская жизнь” (1908–1909 сс.), “Якутская мысль” (1909 с.) диэн хаһыаттар, “Саха саҥата” (1912–1913 сс.) сурунаал тахса сылдьыбыттара. Онно оччотооҕу уопсастыба тутулун киритиикэлиир ыстатыйалар, нууччалыыттан тылбаастар, саха суруйааччыларын маҥнайгы суруйуулара, норуот тылынан уус-уран айымньылара бэчээттэммиттэрэ. Ону тэҥэ политсыылынайдар үөрэх, билим сайдыытыгар сүҥкэн оруолламмыттар эбит. Ыраахтааҕы Саха сирин эрэһиэҥкэтэ суох түрмэ оҥорор санаалааҕа төттөрүтүн үөрэх-билии тарҕанарыгар политсыылынайдар улахан көмөлөөх буолбуттара, саха чулууларын сүрэхтэригэр кыымы сахпыттара.
Ангелина КУЗЬМИНА, тыл билимин хандьыдаата.
Хаартыскалары Сахалыы Бикипиэдьийэттэн туһанныбыт.