Оҕону иитиигэ алгыс суолтата

Чехордуна Екатерина Петровна, этнопедагог 

Кыра оҕону алгыска сыһыарыы 

Омук үтүө үгэһин тилиннэрэр соруктаах билиҥҥи кэмҥэ үөрэх-иитии систиэмэтигэр олоҥхо педагогиката диэн ааттанар хайысха көдьүүстээхтик үлэлиир. Бу хайысха олоххо СЭДИП технологиянан киирэр, ону ханнык баҕарар бырагыраама туттар толору кыахтаах. СЭДИП технологиянан оҕо төрүөн инниттэн 24 сааһыгар диэри 7 саас кэрдиис кэмҥэ араарыллан, оҕо – төрөппүт – педагог биир ситимҥэ киирэн үлэлииллэр. Үгүс сиргэ бу систиэмэ көдьүүстээхтик үлэлиир.

Оҕо ийэ киэлитигэр үөскүөҕүттэн алгыс арыаллыыр. Алгыс диэн дьоҥҥо үтүөнү баҕаран, олох араас түбэлтэтигэр, көстүүлэригэр үтүө түмүгү көрдөһөн анаан-минээн этии ааттанар. Алгыс – олус киэҥ, дириҥ суолталаах тыл. Ону тылдьыкка биэс суолтатын быһаарбыттара да көрдөрөр. Ол курдук, көрдөһүү тыла, кэс тыл, аптаах тыл (итэҕэл), кэрэ көстүү, норуот поэзиятын саамай былыргы көрүҥэ – диэн быһаарыллар.

Үөһэ этиллибит 7 саас кэрдиис кэмиттэн ылан, оҕо төрүөҕүттэн сэттэ сааһыгар диэри кэми икки сүһүөххэ арааран, алгыс туһунан билсиэҕиҥ.

3 сааһыгар диэри. «Ийэ, аҕа таптала» диэн ааттанар. Олоҥхоҕо оҕо Орто дойдуга дьиэ кэргэн, таптал айыыта Айыыһыт алгыһынан кэлэрэ хоһуллар. Айыыһыт оҕолор куттарын бэлиэтин уолга уҥа илиитигэр ох сааны, кыыска хаҥас илиитигэр кыптыыйы тутан кэлэр уонна оҕо Орто дойдуга түһэрин кытары “үс саха төрдө буол, түөрт саха төрүөҕэ буол, киһи буол” диэн алгыһынан айхаллыыр.

Төрөппүт оҕотугар саха тыынын иҥэрэр. Онон бэйэтэ сахалыы саҥарар, ыллыыр-туойар; ойууну-бичиги көрөр, сахалыы иһиттэн аһыыр, омугун таҥаһын таҥнар; сиэри-туому билэр, толорор, тутуһар. Итини оҕо көрүөҕүттэн истэ, көрө, үтүктэ улаатар. Кэмиттэн кэмигэр эһэ, эбэ, ийэ, аҕа оҕоҕо үтүө санааларын алгыс тылынан этэн, араҥаччылыы, көмүскүү, бөҕөргөтө сылдьаллар. Төрөппүт үтүө санаатынан салайтаран, оҕотун этин-сиинин эрчийэр, бөҕө туруктаах, чэгиэн-чэбдик буоларыгар кыһанар.

4-6 саас. «Төрөппүт үөрэҕэ» дэнэр. Оҕо тугу барытын өйдөөн көрөр, истэр дьоҕурун салгыы сайыннараллар, онон долоҕойго тутарга үөрэтэллэр. Долоҕойго тутуу – өйдөөн көрүү, өйдөөн истии, ону иҥэринии. Долоҕойго тутууну атыннык куойаҕа-маҥкыга оҕустарыы дииллэр. Төрөппүт боччумнааҕы этиэн эбэтэр соруйуон иннинэ оҕотун болҕомтотун тардан, боччумурдан баран эттэҕинэ, оҕо өйдөөн-төйдөөн истэр, ылынар. Долоҕойугар тутарга үөрэммит оҕо болҕомтолоох буолар. Төрөппүт этэр санаатын сааһылаан, тыл ис хоһоонун оҕоҕо өйдөнөр курдук этэрэ ирдэнэр. Холобура, кинигэ ойуутуттан олоҥхо туһунан кэпсииригэр «ыал», «Орто дойду», «Ньургун Боотур», «Туйаарыма Куо», «аллараа дойду» о.д.а. өйдөбүллэр ис хоһооннорун кытары билиһиннэрэн саҕалыыллар. Онтон Орто дойду кэрэтин үтүө-мааны тылынан кэпсииллэр, ол алгыска бэлэмнээһин курдук буолуон эмиэ сөп.

Ити курдук, ийэлээх аҕа оҕолорун алгыс үтүөтүнэн арчылаан, куһаҕантан тыл күүһүнэн көмүскээн, аһатан-сиэтэн, көрөн-харайан улаатыннараллар. Онон буоллаҕына, алгыс оҕону улаатыннарыыга биир сүрүн миэстэни ылар.

СЭДИП технологиянан оҕо улаатар, сайдар сааһын учуоттаан, хас кэрдиис кэм аайы ийэ, аҕа, уруу-аймах дьон оҕо түһүн олохсутар алгыс тылы этэн, сиэри-туому толорон, батыһыннара сылдьан үөрэтэн, сүбэлээн, такайан истиҥ сыһыаны олохтууллар. Дьиэ иһинээҕи бэлиэ түгэннэргэ ыал аҕа саастаах киһитэ алгыс алгыыра үтүө түһү олохтуур. Бэрэпиэссэр, норуот эмчитэ В.А.Кондаков алгыһы үрдүктүк сыаналаан: “Алгыс былыр былыргыттан күн бүгүҥҥэ диэри киһи аймах үтүө аргыһа, көмөлөһөөччүтэ буолар”,– диирэ.

Алгыһы алгысчыт этэр. Оттон алгыс уонна алгысчыт туһунан сээркээн сэһэнньит Е.Д.Андросов анаан-минээн этэн биэрэн суруйтарбыт сүбэтэ маннык: “Мин билэрбинэн, алгысчыт эр киһи эбэтэр кырдьаҕас оҕонньор буолара. Алгысчыт дьахтары түбэһэн көрбөтөҕүм. Аал уоту түөрт уон саастан саҕалаан, олох олорбут үтүө тыллаах-өстөөх киһи алҕаан аһатар үгэстээҕэ. Алгысчыт аал уоту алгыырыгар туох баар сиэри-туому тутуһан, ымпыктаан-чымпыктаан, этэн алгыыра. Иччилэри алгыырга сэрэхтээх буолуохха дииллэрэ. Иччилэр олус күнүүһүт буолаллара үһү. Ол иһин биири ааттаатыҥ да барыларын этиэхтээххин диэн буолара. Саҥа таһааран уонна искэ санаан саҥата суох алгыыр үгэс баара. Саҥа таһааран алгыырга алгыс тылын, үрүҥ сиэл, саламаат, арыы, алаадьы биэрэ-биэрэ этэллэрэ. Оттон искэ санаан эмиэ итинник быһыылаахтык алгыыллара, атына диэн саҥарбаттара.

Аал уот иччитэ алгыһы ылыммыт буоллаҕына, уот төгүрүйэр курдук гынар. Оччоҕо “аал уотум иччитэ алгыспын ылынна” диэн буолар. Алгысчыт биир сыл устата киибэскэ (похоронаҕа) сылдьыбатах, киргэ-хоххо сыстыбатах ыраас киһи буолуохтаах. Кини алгыһын ис сүрэҕиттэн толорон, Үрдүк Айыыларга тылын тиэрдэр, онон дьоҥҥо-сэргэҕэ улаханнык убаастанар. Алгыстартан саамай сүдүлэрэ, улаханнара аал уокка алгыс буолар.” (Е.П.Чехордуна, Е.П.Иванова “Олоҥхо эйгэтэ” кинигэттэн).

Оҕону сиэрдээхтик улаатыннарарга хас саас кэрдиис кэмин аайы алгыстары туһанар көдьүүстээх. Биһиги быһа холуйан саас кэрдиис кэмин аайы сэттэ алгыһы киллэрэбит, ол эрээри ол төһө баҕарар уларыйыан сөп.

0-3 саас. “Сытыы тыллаах быһа эппэтин!” Бу алгыс толору этиллиитэ маннык: “Сытыы тыллаах быһа эппэтин, уоттаах харахтаах утары көрбөтүн!” Олоҥхоҕо этиллэринэн, оҕо төрүүрүн кытары кыыс оҕону ийэтэ “киискэ кистээн, саарбаҕа саһыаран, былыттаах халлааҥҥа быктарбакка, күннээх халлааҥҥа көрдөрбөккө” кыһанара. Оттон уол оҕону аҕата “тыстаах-баттахтаах тыһы эһэ тириитигэр умса кэлгийэр, бөртөлөөх бөрө тириитинэн бүрүйэр.” Ол аата бу алгыс дьиҥ ис хоһооно “оҕобут киһи сиэринэн сырыттын, сиэри-туому тутустун” диэн буолар уонна оҕолорун оннук оҥкулунан иитэллэрэ.

4-6 саас. “Алгыс баһа сыаланнын!” Оҕону бу сааһыгар тугу барытын болҕойон көрөрүгэр, долоҕойугар тутарыгар үөрэтиллэр. Онон болҕомтолоох, оттомноох буолуу түһүн түһэрэллэр. Ол алгыс үтүөтүнэн арчыланар.

Алгыс – оҕоҕо киһилии киһи түһүн түһэрэргэ сүрүн үөрэх, бэйэтэ анал сиэрдээх-туомнаах. Онтон биирэ – саҥ тардыыта, билигин умнуллубут сиэр-туом. Саҥ – төрүт майгы диэн суолталаах, аныгы кэмҥэ туттуллубат өйдөбүл. Саҥ тардыыта, ол аата төрүт майгыны ыҥырыы, онуоха сөптөөх туому толоруу буолар. Туом быһаарыыта тылдьыкка маннык бэриллэр: “Туом – итэҕэлтэн уонна киһи-сүөһү айыллыытын, олоҕун туһунан норуот өйдөбүллэриттэн төрүттээн толоруллар туох эмэ үгэс”. Саҥ тардыытын оҕо сааһынан наардаан толортороллор, маны дьиэ кэргэҥҥэ саастаах, норуот үгэһин билэр киһи толорор эбэтэр анал сиэри-туому толорор киһиэхэ оҥорторуохха сөп.

Саҥ тардыыта сиэри-туому “Кут-сүт” түмсүү оҥкулунан биэрэбит.

Саҥ тардыытын туома

Саҥ оҕоҕо уһуктар сааһынан маннык наарданар.

Алгыс сиэри-туому толорууга сүрүн тирэх буолар. Ханнык тэрээһин ыытылларыттан көрөн, алгыс ис хоһооно ону арыйар, үтүөнү олохсутар, чиҥэтэр анал тылларынан таҥыллар, инникини түстүүр, кэрэни ыралыыр. Алгыс тыла аан дойдуну, айылҕаны кытары ситимниир, үрдүкү күүстэр көмүскэллэригэр киллэрэр, үтүө тыыны иитэр.

Кыра оҕо алгыһы истэ, иҥэринэ улаатар. Улахан алгыс ыһыахха түһэр. Кырачаан үс-түөрт саастаах киһини алгыс сиэригэр-туомугар сыһыарыыга сүбэ быһыытынан манныгы этиэххэ сөп. Оҕо (улахан да киһи) манныгы билэрэ наада:

-Алгыс чуумпуга наҕыллык, дьоһуннук ыытыллар сиэр-туом; онон алгыс кэмигэр ханнык да саҥа-иҥэ, барыы-кэлии тохтуур. Ыһыахха кэлбит киһи бэйэтигэр алгыс ыларга бэлэмнэнэр. Өйүн-санаатын ыраастаан, наар үчүгэйи өйүгэр оҥорор, ыралыыр, тугу баҕарарын саныыр.

– Алгысчыт киирэрин боччумнук, сэргэхтик туттан, сэгэччи, үөрэ-көтө көрсүллэр; алгысчыты ытыс таһынан көрсүбэттэр, атаарбаттар; салгын хамсааһына суох буолар.

– Алгыс кэмигэр киһи барыта алгысчыкка сирэйинэн туран, этэр тылын бэйэтигэр иҥэринэн иһэр. Ыһыах алгыһа уһун буолар, онон төрөппүт итини учуоттуура наада.

– Ыһыах алгыһа киһи отуорун олохсутар, сыллааҕы кэскилин түстүүр. Ол иһин киһи сааһыттан тутулуга суох алгыска улахан суолтаны биэрэр.

Владимир Алексеевич Кондаков дьоҥҥо сүбэтэ маннык: “Алгыс тыллара саамай үрдүк тылларынан таҥыллыахтаахтар уонна күүстээхтик охсон этиллиэхтээхтэр. Ити тыллары таҥыыга биир эмэ сыыһа тыл кыбылынна даҕаны алгыс мөлтүү түһэр. Ону истэн турар дьон тута билэллэр. Үрдүк эйгэлээх тыллар, ордук алгыстар, этиллэр сирдэрэ ырааһырар, дьол тосхойор миэстэтигэр кубулуйар. Тоҕо диэтэххэ, алгыс үрдүк эйгэлээх, сырдык, күүстээх тыллара тулалыыр эйгэттэн куһаҕаны, дьайы, кири үтэйэллэр, ыраастыыллар”.

Күндү төрөппүттэр, олоххутун алгыс арыаллаатын! Иэримэ дьиэҕит иччилэннин, иитэр сүөһүгүт күрүөлэннин, ийэҕит ууһа элбээтин, аҕаҕыт ууһа аҕыс үйэ тухары албан ааттаннын!