https://www.traditionrolex.com/1

Ангелина Кузьмина, суруйааччы,
суруналыыс, тыл билимин хандьыдаата

Бродников А.С.

Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, «Албан аат», «Аҕа дойду сэриитин I истиэпэннээх» уордьаннарын, бойобуой уонна үлэ мэтээллэрин кавалердара, бэйиэт, прозаик, ССРС уонна Арассыыйа суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Эрилик Эристиин аатынан литературнай бириэмийэ лауреата, Саха АССР үтүөлээх учуутала, Чурапчы улууһун уонна Чурапчы сэлиэнньэтин Бочуоттаах олохтооҕо Алексей Спиридонович Бродников 1917 с. олунньу 26 күнүгэр Чурапчы оройуонун Төлөй нэhилиэгэр Дьуодьалы диэн алааска дьадаҥы дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Аҕата – Спиридон Федорович, ийэтэ Прасковья Федоровна. Бииргэ төрөөбүт үһүөлэр, улахан убайа Николай Семенович Смирников – сааhын тухары салайар партийнай улэҕэ үлэлээбит. Балтыта, Евдокия Спиридоновна Бродникова – хоту көһөрүү кыттыылааҕа, Үлэ, тыыл бэтэрээнэ, «Килбиэннээх үлэтин иhин», «Маршал Жуков» аатынан мэдээллэрдээх, коммунистическай үлэ ударнига.

Алексей Спиридонович Бродников 1942 с. С.А. Новгородов аатынан Чурапчытааҕы педагогическай училищены үөрэнэн бүтэрээт, Кыhыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыта. Ураллааҕы байыаннай уокуракка сулууспатын саҕалаабыта уонна хайыhар 20-с биригээдэтигэр снайперынан анаммыта. Алексей Спиридонович бастакы бойобуой сурэхтэниитин Ильмень күөлгэ ааспыта. Старай Русса куораты ылар иhин кыргыhыыга кыттыбыта. Кулун тутар 16 күнүгэр Лобать өрүһү туорааhын кэмигэр уҥа атаҕар бааhырбыта. Госпитальга эмтэнэн үтүөрээт, маҥнайгы охсуулаах аармыйа сэриилэриниин Смоленскай аннынааҕы кыргыhыы уотун төлөнүн аннынан ааспыта. Ити кыргыhыылартан биирдэстэригэр ыам ыйын 4 күнүгэр иккистээн икки атаҕар тэҥинэн ыараханнык бааhырбыта. Салгымтыалаах эмтэнии күннэрэ-дьыллара саҕаламмыттара. Бу кэмҥэ кинини поэзиянан дьарыктаммыта өрүһүйбүтэ. Ахтылҕаннаах Чурапчытыгар 1946 с. эргиллэн кэлбитэ. Сэрииттэн эргиллэн таптыыр идэтинэн учууталлаабыта. 1955 с. Дьокуускайга учуутал үнүстүтүүтүн ситиhиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Партийнай үлэҕэ да сырыттар, улууhун олоҕун-дьаhаҕын бэчээккэ сырдатыыга ылсыбыта. Хоһоонноро 1946 с. бэчээттэнэллэр. 1955 с. үнүстүтүүтүн ситиhиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Учууталлаабыта. 1965 с. ССРС суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. А.С.Бродников 1998 с. өлбүтэ. Кыыһа Дьокуускай куорат 2-с №-дээх оскуолатын дириэктэри солбуйааччыта, Саха сирин үөрэҕириитин үтүөлээх, Арассыыйа уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ С.А.Бродникованы кытта кэпсэттибит.

Саргылаана Алексеевна, оҕо сааһыҥ, аҕаҥ туохха үөрэппитин-такайбытын туһунан кэпсээ эрэ.

– Оҕо сааспын санаатахпына, аҕам оскуолаҕа киирэн саҥа ааҕар буолтум кэннэ, дьэрэкээн ойуулаах кинигэлэри кэһиилэнэн кэлэрэ. Ол эрээри “маны аах“ диэн хаһан да сыҥалаабат этэ. Кинигэ быстах түгэннэриттэн болҕомтобун тардар гына кылгастык кэпсиирэ уонна мин тиийэр сирбэр эбэтэр остуолбар “умнан” кэбиһэрэ. Оччону булан баран, биллэн турар, ааҕан тэйэрим. Ити курдук, биллибэтинэн, кинигэ ааҕарга умсугуппута.

Үөрэхпин бүтэрэн, саҥа учууталлаан эрэр кэммэр аҕам оскуолатыттан тохтоон, сынньалаҥҥа олорор этэ. Мин оскуола солунун кэпсиирбин бэркэ болҕойон олорон истэрэ. “Ити оҕо, бу оҕо мэниктиир“, – диэтэхпинэ, – “Ол аата киһи бэрдэ тахсар оҕото буоллаҕа. Сытыы өйдөөх, доруобай, сэргэх оҕо мэник буолар”, – диэн кэбиһэрэ. Ону кэтээн көрдөххө, чахчы даҕаны сөп буолар эбит. “Уруок диэн оҕолор олохторун кэрчигэ. Эһиги, эдэр учууталлар, наар түөрүйэ эрэ өттүн кичэйэҕит быһыылаах. Оҕону ыгар, хааччахтыыр сатаммат. Мөлтөх оҕо диэн суох. Ким барыта үчүгэй өттүгэр уларыйар кыахтаах. Оҕо инникигэ эрэллээх буолуохтаах, кини дьоҕурун уһугуннарар, киһи быһыытынан сайыннарар үлэни ыытыа этигит”, – диэн мэлдьи сүбэлииирэ. “Олоххо баар түбэлтэни оҕону сэргэхситэр, сынньатар гына уруок быыһыгар киллэрэн кэпсиир сөп, кыра күлүүлээх да буоллун, киинэ, кинигэ солуна да буоллун. Оннук эрэ учуутал оҕону тардар, иһитиннэрэр, өйүн уһугуннарар кыахтаах“, – диэн этэрин мин өрүү ылынарым.

Ыллыахпын баҕарабын

Аҕам хотуурун киэҥ суола
Алааспар суруллан хаалтын
Ону кэнэҕэс мин уола
Ойуулаан, хоһуйан баартым.
Онтон ылата алааһым
Отонноох күөх тыата чыычаах
Күн сирин тойугун арааһын
Күөгэтэ тардар ырыалаах…

Аҕа дойду улуу сэриитигэр сылдьыбытын туһунан тугу кэпсиирэй?

– Сэриигэ сылдьыбыт кэмнэрин мээнэ кэпсээбэт этэ. “Киинэҕэ көрдөрөллөрүн курдук буолбатах, олус дьулаан, санаатахпына, сүрэҕим ыалдьар”, – диэн ыйыттахха, хаҥыннаран кэбиһэрэ. Оччотооҕу нуучча саллааттарын, “олус көнө майгылаахтар, хаһан да сүөм түспэттэр, өрө биэрэ сылдьар дьон этилэр” диэн хайҕаан ахтара.

Хаартыскаҕа: сэриилэспит сирдэринэн… Брест кириэппэһэ

Арай үөлэннээҕэ Протодьяконов Гавриил Дмитриевич, Сталининград кыргыһыытын кыттыылааҕа, хоно-өрүү кэллэҕинэ, ол уоттаах сэрии үгүс түгэннэрэ хото ахтыллаллара, ол түмүгэр аҕам “Олоҥхо дойдутун хотойо” диэн документальнай сэһэнин суруйбута. Бииргэ сэриилэспит буойуннарыттан, араас өрөспүүбүлүкэлэртэн сурук, эҕэрдэ кэлэ турара. 1-кы Ударнай аармыйа бэтэрээннэрин кытта Москубаҕа баран көрсөрө, сэриилэспит сирдэринэн сылдьан кэлэрэ. Ол сибээстэһии, биллэн турар, “Көмүскэ уута” арамаанын суруйарыгар көмөлөспүт буолуохтаах.

Саллаат түүлэ

Кэпсиэхпин баҕарбаппын,
Кэбис, кэбис санаамыым,
Бааһырбыт арҕанабын
Барытын ыатарымыым.
Ильмень күөл сэриитигэр
Ииригирбит өстөөхтүүн,
Күөл арҕаа кирбиитигэр
Күөн көрсөбүн арай түүн…
Аан дойдуга айдааннаах
Аны сэрии суох буоллун
Күлэр сырдык халлааннаах
Күммүт тырымныы турдун

– Чугас доҕотторун уонна сөбүлүүр дьарыгын туһунан…

– Аҕам доҕотторугар олус бэриниилээх этэ. Ким эрэ туохха эмэ наадыйдар эрэ, тугун барытын быраҕан, көмөлөһө сүүрэрэ. Санаа үллэстэр, кэпсэтэр ураты дьоҕурдааҕа. Саха суруйааччыларын Сойууhа Чурапчы оройуонун Эрилик Эристиин аатынан сопхуоhунуун шефтэhэр этилэр. Онон суруйааччылар үксүлэрэ биһиэхэ кэлэн ыалдьыттаан, хонон-өрөөн ааhаллара. Саха норуодунай суруйааччыларын Николай Егорович Мординов-Амма Аччыгыйын, Семен Петрович, Софрон Петрович Даниловтардыын истиҥник доҕордоhоллоро, куруутун суругунан, төлөпүөнүнэн өрүү сибээстэhэллэрэ, көрсөн үөрэ-көтө сэhэргэhэллэрэ. Оттон Чурапчы суруйааччылара бары аҕабын кытта доҕордоһоллоро, кини эдэр суруйааччылары куруук өйүүрэ, ыччакка анаан литературнай куруhуок ыытара, кэпсээннэрин, хоһооннорун ырытара, бэчээккэ тахсалларыгар көмөлөhөрө. Кини куруһуогуттан тахсыбыт эдэр дьон литератураҕа киэҥник биллэр бэйиэттэр, суруйааччылар, суруналыыстар буолан тахсыбыттара.

Хаартыскаҕа: С.П.Данилов, А.С.Бродников, Чурапчы, 1966 с.

Саха киһитин сиэринэн саас-күһүн бултуурун-балыктыырын сөбүлүүрэ. Киниэхэ ол сынньалаҥ көрүҥэ этэ. Дьон элбэх куһу эккирэтэн туран кыдыйалларын сэмэлиирэ, “пирааттар“ диэн күлэн ааттыыра. Анды кэлэрин саҕана, кыттыгас дьонун кытта сүбэлэһэн, дурда тутталлара. Бултарын үллэстиилэрэ – биир туспа кэрэхсэбиллээх үгэс этэ. Биһиги дьиэбитигэр мусталлара. Саҥа кыттыгаска, эдэр сааһыкка, хайаан да саамай үчүгэй көрүҥнээх, эмис, элбэх кырааскалаах кустары эбэтэр кыһыл тумустаах, атахтардаах андылары анаан биэрэрэ. “Дьоҥҥор, оҕолоргор илдьэн соһут. Маннык дьэрэкээн көтөрдөрү көрө иликтэрэ буолуо”, – диирэ. “Үчүгэй сааһыт буолсугун”, – диэн өссө хайҕааһыннаах буолара. Бииргэ бултуур дьоно аҕабын улаханнык ытыктыыллара, сүр эйэҕэстик “убайбыт”, “аҕа баһылыкпыт” диэн ааттыыллара.

Сарсыардааҥҥы тахсар күн
Сардаҥатын күөйэ,
Киэһэ киирэр күн
Килбиэнигэр килбигийэ,
Үөрэ-көтө тиийэн кэлэр
Үтүө-мааны доҕорбун
Туруу-бараан Ийэ сирбэр
Туохтан да ордоробун.

(Cемен Петрович Даниловка анаабыт “Кэриэс” диэн хоһоонуттан).

Суруйааччылар кэргэттэрэ ураты сайаҕас дьон буолаллар быһыылаах…

Саҥа суруйууларын аан бастаан кэргэнигэр – ийэбэр Мария Харлампьевнаҕа ааҕара, кини сүбэтин олус диэн ылынара. Ийэм олус эйэҕэс майгылааҕа, нарын дууһалааҕа, нууччалыы-сахалыы элбэх ырыалары-хоһооннору билэрэ. Бэчээккэ саҥа тахсыбыт араас кинигэлэри, айымньылары иккиэн тэҥҥэ ырыталлара. Эдэр суруйааччылар Дмитрий Дыдаев, Василий Яковлев, Василий Голдьеров, Егор Филиппов, о.д.а. ийэбэр эмиэ хоһооннорун ааҕаллара, сүбэтин, санаатын истэллэрэ.

Эн быдан ордуккун
Үрүҥ күн уотуттан,
Үрүмэ долгунтан,
Солотуу көмүстэн,
Солко күөх өҥүттэн
Эн быдан ордуккун.
Эн быдан ордуккун
Кыраһа хаарбыттан,
Кылбаарар кырсаттан,
Кэрэмэс саһылтан,
Кыталык кыылбыттан.
Эн быдан ордуккун.
Эн быдан ордуккун
Дьэдьэнтэн, сугунтан,
Дьэрэкээн ойууттан,
Үчүгэй урсунтан:
Үрүҥтэн, сарыалтан
Эн быдан ордуккун.
Эн курдук эйэҕэс
Доҕордоох буоламмын
Тэгил күн эриэккэс
Тэҥнээҕин булбаппын,
Буларга даҕаны
Букатын буолбаппын…

“Эн быдан ордуккун” хоһоонуттан.

Хаартыскаҕа: кэргэнэ Мария Харлампьевналыын уонна кыыһа Саргылааналыын

Саха биир чулуу суруйааччытын кыыһа буолаҕын. Аҕаҥ туһунан түмүккэр тугу этиэҥ этэй?

– Аҕам төрөөбүтэ 100 сылын 2017 сыллаахха куоракка, өрөспүүбүлүкэ киин улуустарыгар, төрөөбүт нэһилиэгэр киэҥник бэлиэтээбиппит. Билигин санаан кэллэхпинэ, кини үбүлүөйдээх сылынан 27 улахан тэрээhин буолан ааспыт эбит. Үс кинигэни бэлэмнээн таhаарбыппыт. Ол курдук “Көмүскэ уута” арамаана иккистээн бэчээттэммитэ, үөрэнээччитэ, саха норуодунай суруйааччыта С.А.Попов-Сэмэн Тумат, аҕам сиэн быраата, кинини утумнааччыта, суруйааччы П.П.Федоров-Сомоҕо иилээн-саҕалаан “Айылгы туоналаах суруйааччы тэлбит суола” диэн кинигэни таhаарбыттара. Мин бэйэм аҕам хоhоонноругар саха мелодистара суруйбут 45 ырыаларын, нуоталарын мунньан, “Таптыыр эбээт сүрэҕим” диэн ырыа хомуурунньугун бэчээттэппитим.

Хаартыскаҕа: хаҥастан уҥа А.С.Бродников, убайа Н.С. Смирников, балта Евдокия, эдьиийэ Д.С. Смирникова.

Чурапчыга, төрөөбүт нэhилиэгэр Төлөйгө, 20 сыл тухары “Бродниковскай ааҕыылар” диэн оҕолор научнай-практическай кэмпириэнсийэлэрин оскуоланы кытта ыытан кэллибит. Уонна ити тэрээһиннэр чэрчилэринэн, аҕам хоhоонноругар, ырыаларыгар күрэстэр буолаллар. Билигин лауреат аатын ылбыт оҕолор ускуустуба, киинэ, литература эйгэтигэр баалларыттан үөрэбин. Төлөй “Аартык” диэн култуура киинигэр аҕам аата иҥэриллибитэ. Онон бу сыллар тухары үлэлээбит нэhилиэк салайааччыларыгар, оскуола салалтатыгар, кэлэктиибигэр истиҥник махтанабын. Уонна өссө да үлэбит сайда туруо диэн эрэнэбин. Биллэн турар, маннык дьаhаллар ыччаты иитиигэ ураты дириҥ суолталаахтар. Үтүө үлэһит, дьонун-сэргэтин ытыктыыр, Ийэ айылҕатыгар чугас, нарын сыһыаннаах буола улаатар, талаана, өйө-санаата сайдар.

Чараҥмар

Төгүрүйэ түһэр
Төрөөбүт чараҥым,
Сэлэлии үүнэр
Сиэттиһэр хатыҥым,
Сүрдээх үчүгэй
Сүрэхпэр-быарбар.
Хатыҥым тулата
Хампа күөх ойуу,
Хас лабаа барыта
Хамсыыр, оонньуур,
Мин эмиэ оҕолуу
Мэниктии суугунуум.

Хаартыскаҕа:Чурапчытааҕы базовай оскуола. Уҥаттан бастакы Сардаана Ойуунскайа учууталын Алексей Спиридоновичтыын.

Мин аҕам, Алексей Спиридонович Бродников, саха киһитин уустук, ол эрээри дьоллоох олоҕун олорбута дии саныыбын. Уоттаах сэриигэ Аҕа дойдутун чиэстээхтик көмүскэспитэ. Кини талан ылбыт идэтигэр олус бэриниилээҕэ, Ийэ айылҕатын кытта ыкса ситимнээҕэ, айар үлэ абылаҥын баһылаабыта, оҕотугар, үгүс эдэр дьоҥҥо олох суолун булларбыта, олоҕор күүстээх таптал аргыстааҕа, үтүө, эрэллээх доҕоттордооҕо. Аҕам сырдык мөссүөнэ, кэрэ дууһата сүрэхпэр өрүү баар…

Убайым кэриэтэ этэ

Семен Попов-Тумат, П.А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата:

– Бродников Алексей Спирдонович туһунан ыстатыйалары аҕыйаҕа суоҕу суруйдум. Бэл оннооҕор кини 70 сааһын туоларыгар таһаартарбыт «Айылгы туонабар» диэн кинигэтин киирии тылын итэҕэйэн суруйтаран турардаах. Онтон кэлин, кини олохтон барыан эрэ иннинэ, документальнай сэһэнин (артиллерист Г.Д. Протодьяконов туһунан) кэпсээннэрин, очеркаларын, хоһооннорун “Үчүгэйиэн дойду сирэ!” диэн кинигэтин “Бичик” национальнай кинигэ кыһатыгар 1997 сыллаахха бэчээттэнэн тахсарыгар көмөлөһөн турардаахпын.

Василий Сивцев, бэйиэт, Арассыыйа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин култуураларын үтүөлээх үлэһитэ, Иван Гоголев-Кындыл аатынан литературнай бириэмийэ лауреата:

– Сүрдээх ис киирбэх, чобуо тыллаах, интеллигент, тыа сирин учуутала, фронтовик уонна оҕо суруйааччыта диэн аатыран иһэр Алексей Бродников Чурапчыттан киирэрэ. Мин оччотооҕуга кинигэ издательстватыгар саҥа үлэлиирим. Бастаан оҕолорго олус намчы тыллаах, чочуллубут формалаах хоһооннору суруйар поэт быһыытынан литератуураҕа киирбитэ. “Күөх чараҥҥа”, “Кулун туйаҕа”, “Сиккиэр” диэн кыра саастаах оҕолорго анаан суруйбут хоһооннорун кинигэлэрэ ааҕааччылар биһирэбиллэрин тута ылбыттара. Кини фронтовик-суруйааччы быһыытынан куруук инники күөҥҥэ сылдьыбыта.

Суруйааччылар ахтыыларын 2005 с. тахсыбыт «Ахтылҕан кутаата» кинигэттэн быһа тардан киллэрдибит.

Хаартыскалары Саргылаана Алесеевна Бродникова
тус архыыбыттан туһанныбыт.