Глафира Макарьевна Василевич кулун тутар 15 күнүгэр 1895 сыллаахха, Минскай губернияҕа (атын чахчыларынан – Петербурга) төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ боростуой, ол гынан баран, чиэһинэй үлэһит дьон этилэр: аҕата собуокка, ийэтэ иистэнньэҥинэн үлэлииллэрэ. Ол эрээри төһө да кырыымчыктык олордоллор, төрөппүттэрэ кыыстарыгар үчүгэй үөрэҕи биэриэхтэрин баҕараллара, онон кинини 1912 сыллаахха Петровскайдааҕы дьахтар гимназиятыгар биэрбиттэрэ. Кини бастыҥ үөрэнээччилэр эрэ ылар истипиэндийэлэрин ылара. Ону таһынан Г.Василевич 14 сааһын туолбут кэмиттэн чааһынай уруоктары биэрэн дьиэ кэргэнигэр көмөлөһөр буолбута.
1913 с. гимназияны бүтэрэн баран, кыыс казначейство почтатыгар омук почтатын отделыгар 1920 с. диэри үлэлээбитэ. Кини гимназияҕа бэрт элбэх омук тылын – ниэмэс, боронсуус уонна англия тылын үчүгэйдик үөрэппитэ, ол кэлин научнай литератураны кытта үлэлииригэр эмиэ олус наадалаах буолбута. Г.М. Василевич 1920–1924 сс. үлэлии-үлэлии Санкт Петербург географическай институтугар этнографическай факультекка үрдүк үөрэҕи ылар.
Глафира Василевич үөрэххэ ситиһиилэрин кэлин Арктика института тэриллибит хоту дойду норуоттарын кафедратыгар ассистенынан хаалар кыаҕы биэрбиттэрэ туоһулуур. Ол курдук, Г. Василевич Л. Штернберг уонна В.Богораз бастакы көмөлөһөөччүтэ буолбут.
Эбэҥки норуотун култууратын, олоҕун-дьаһаҕын, тылын уонна литературнай тылын үөскээһинин чинчийбит, төрүттээбит улуу чинчийээччи үлэтэ итинник саҕаламмыта. 1925 сыллаахха Г. М. Василевич Аллараа уонна Подкаменнай Тунгускаҕа, Непа өрүс кытылынан эспэдииссийэҕэ турунар.
Бу суруйууга Глафира Макарьевна хотугу сир оҕолорун оонньууларын үөрэппитин анаарыахпыт.
Г.М. Василевич Аллараа уонна Подкаменнай Тунгускаҕа, Непа өрүс кытылыгар олохтоох тоҥ биистэригэр көстөр оонньуулары 2 бөлөххө араарбыт: улахан дьон уонна обургу оҕолор уонна оҕолор киэннэрэ. 2-7 саастаах оҕолор оонньуулара үксэ улахан дьону үтүктүү буолара. Барыларыгар кэриэтэ кукла (кúηаkar) оонньуурдаахтара. Ону өрбөҕүнэн эрийдэхтэринэ, кúηаkar, оттон сыгынньах буоллаҕына bábkal диэн ааттанара. Нууччалыы “бабки” диэн тылтан киирбит. Оҕо куукулаларын тула ууран баран, ортотугар мас бытархайдарын уурдаҕына, ол аата ыалдьыт кэлбит диэн буолар. Тоҥ уустар ыалдьыт кэллэҕинэ, оннук кулуһун тула олорор үгэстээхтэр. Оҕо соҕотох буоллаҕына хас ди киһи кэпсэтэрин көрдөрөн куолаһын уларыта-уларыта саҥарар. Ардыгар айаннаан иһэр курдук табалаан, ыттаан, табаны мииммит дьонноон эмиэ оонньууллар. Оччоҕо ыт үрэрин, тугуттар мээҕинэһиилэрин үтүктэллэр, инники оҕолор уонна дьахталлар айанныыддар, онтон таһаҕастаах табалар.
Ардыгар мастартан чум оҥороллор уонна өрбөҕүнэн бүрүйэллэр эбит. Лаабыска сытар таба этэ, таҥас, иһит-хомуос оҥороллоро. Ыттаах булчуттары ох эбэтэр эстэр саа оҥорон эмиэ оонньууллара. Сайын улахан отуу аттыгар, оҕолор туспа отуу оҥостон, кыра уот оттоллор. Дьэ уонна бэйэлэрэ улахан дьон, оттон куукулалар оҕолор буолаллар. Табаны, ыты бэйэлэрэ көрдөрөллөр, ыалдьыттаах, көһөн уонна ойууннаах оонньууллар. Ойууннаах оонньуу туспа аата суох. Өскөтүн кыһын биир эмэ эр киһи ыалдьан булка барбатаҕына, ордук ойууннаах оонньуурга оонньуур элбиирэ: дүҥүр, былаайах, иччилэр, ойуун, күлүгү, көтөрлөрү, тайаҕы, табаны, сылгыны о.д.а. Оҕолор бу оонньууга анаан отуу туталлара уонна тула көтөрдөрү ыйыыллара, мастарга өрбөхтөрү баайаллара. Табалары, тайахтары уонна сылгылары тэйиччи соҕус уураллар. Куукулалары (дьону) туруораллар. Бэйэлэрэ төгүрүк быһаҕастыы (полукруг) эбэтэр оонньуурдар иннилэригэр олороллор. Биир 7-10 саастаах оҕо ойуун буолан төбөтүгэр былааты баанар, түмүктэрин сирэйигэр түһэрэр. Биир оҕо кутуруксута буолар уонна дүҥүрү (ардыгар оруобуна үтүгүннэрэн оҥоһуллубут буолар) сылытан биэрэр. Дүҥүрү маҥнай уокка даҕайан сылыталлар, оччоҕо тыаһа-ууһа улаатар. Ойуун кээдьэҥнии-кээдьэҥнии ыллаан барар. Таимба үрэххэ (Подкаменнай Тунгуска) олорор Евграф Лопоколь ойуннуур ырыатын оҕолор үүт-үкчү тылыттан тылыгар түһэрэн ыллыылларын туһунан Г.М. Василевич салгыы холобурдуур. Чинчийээччи ойуун тыла көннөрү киһиэхэ өйдөммөтүнэн ситэри толору тылбааһы оҥорботоҕун суруйар. Сүннүнэн эттэххэ, ойуун өбүгэлэрин, аймаҕым диэбит бары кыылларын, иччилэри ыҥырар: тайах – эһэтэ, абаҕата – суор, аҕата – мас, ойоҕо – сыл о.д.а. Хас биирдии тылы хат хатылаан ыллаан иһэллэр. Оонньууга ардыгар улахан дьон эмиэ ыллаан кыттыһаллар. Ыллыыр кэмигэр сороҕор дүҥүрү бэйэ-бэйэлэригэр ыытыһан охсоллор. Улахан дьонтон арыы көрдөһөн ылаллар. Ойуун ыллыыр кэмигэр кутуруксута онон аал уотун аһатара. Ойуун куһаҕан тыыннары ох саатынан ытара. Тохтобулугар табахтаабыта буолан ылар. Дьэ ити малларын кичэллээхтик уура сылдьан оонньууллар эбит.
Биир сөбүлээн оонньууллара оҕунан ытыы уонна мастан ыстаныы буолар. 200-300 хаамыылаах сиргэ оҕунан ытан доҕорун төбөтүн саҕа элбэх бэс туорааҕын таппыт оҕо хотор. Оттон ыстаҥаҕа мас үөһээ тахсан ох сааны ытар кэмҥэ ыстана охсуохтаах.
Кыһын обургу оҕолор ‘hadarga’ диэн оонньууну оонньууллар. Тарбахтар быыстарыгар баайыллыбыт быаны угаллар уонна усталларыгар эгэлгэ быһыы тахсан кэлэр. Улахан дьон уонна обургу оҕолор оонньууллар: daikat (таамнаһан), párфrat (пааралаһан), харах симсэн, элиэлээх, ырыа, үҥуүү уонна öхöрьö (бастыҥ таҥастарын кэтэн, төгүрүччү туран тарбахтарыттан ылсыһан, хоһуйан ыллыы-ыллыы хаамыы, оһуохайдыҥы). Сайын, элбэх ураһа ыалласпыт кэмигэр, киэһэттэн түүн үөһүгэр диэри. Элиэлээх – ийэ инники кэннигэр биил биилтэн тутуһан биир субурҕа буолан оҕолоро тураллар. Элиэ ону тута сатыахтаах.
Ити курдук улуу чинчийээччилэр оҕолортон саҕалаан улахан дьон дьарыгын, олоҕун-дьаһаҕын, онно сиэр-туом, итэҕэл, омук быһыытынан өй-санаа уратытын кыраҕытык чинчийбиттэрэ билиҥҥи кэмҥэ суолтата өссө улаатан иһэр.
Ангелина КУЗЬМИНА.
Хаартыскалары Национальнай бибилэтиэкэ пуондатыттан туһанныбыт.
Г.М. Василевич хаартыскалара Ф. 2. Оп. 12. Ед. хр. 4.