https://www.traditionrolex.com/1

Мин бырыы-бадараан сирдээх, ол эрээри минньигэс мииннээх балыктаах, урукку кэмнэргэ балысхан кустах-көтөрдөөх Иккис Күүлэт диэн Үгүлээт нэһилиэгин кытта ыаллыы сытар сиргэ аҕыйах сүөһүлээх саха ыалыгар төрөөбүппүн. Ийэм-аҕам, эһэм-эбэм биир буукубаны билбэт, үөрэҕэ суох буолан баран, хара үлэҕэ оҕо эрдэхтэриттэн мискиллибит чэрдээх илиилээх дьон этилэр. Оччолорго онно-манна баар араас күөллэр кыараҕас алаастарынан бытанан олорор ыаллар этибит.  

Дойдум, дьонум үөскээн кэлбит устуоруйаларын үөрэтэн билэр түгэн, кыбыстыам иһин, миэхэ тосхойботох. Арай эһэм оҕонньор: «Былыр Пиэрбэй Күүлэттэри – «энэлгэннэр», Иккис Күүлэттэри– «тааһаҕардар», Үһүс күүлэттэри – «намнар» диэн ааттыыр этилэр”, – диирин өйдүүбүн. Ити Саха сирин киин улуустарыттан былыр хаһан эрэ нууччалары тымныырҕатан кэлитэлээбит дьоннор буолуохтара. Манан сибээстээн эттэххэ, Күүлэт диэн Иккис Күүлэккэ баар 3-4 киэҥ түөлбэ күөллэртэн турар улахан күөл аата. Ону бастаан сахалыы тыллаах дьон былыргылыы күөл-эт (ол аата күөллэр) диэбиттэрин хойут тоҥустуу тартаран күүл-эт диэбиттэр быһыылаах: сахалыы үө дифтону эбэҥкилэр, долган дьоно сороҕор үү дорҕоон курдугунан солбуйан этэллэр.  

Саха улуу учуонайа Г.В. Ксенофонтов этэр сахалыы тыллаах табалаахтара, онтон хотон сүөһүлээх сахалар төрүттэрэ инньэ Байкал (ити сахалыы байҕал диэнтэн үөскээбитин Иркутскай учуонайа дакаастаан турар) күөл таһыттан көһөн кэлэн, оттоох-мастаах, бултаах-алтаах түөлбэлэринэн тарҕанан олохсуйан хаалбыт буолуохтаахтар.  

Сахалар төрүттэрэ Байҕал күөл таһыттан Бүлүү өрүһүнэн кэлиилэрин, Г.В. Ксенофонтов саныырын курдук, мэһэйдиир улахан өрүстэр, үрдүк хайалар суохтар: аа-дьуо атынан, оҕуһунан ынахтарын ыһыктыбакка, биирдиилээн-иккилиилээн сылтан-сыл көһөн айаннаан кэлиэхтэрин сөп [Ксенофонтов, Урааҥхай сахалар: Очерки по древней истории якутов, 1992]. Эмискэ, тоҕо анньан, сүүһүнэн киһи кэлэ охсубат. Саха былыргы киһитэ сүрдээх сэрэх, иннин-кэннин хайынан көрөн баран, кэлэр-барар буолуохтаах.  

Ити курдук этинэн туран, бэрт ситиһиилээхтик көмүскээн филологическай наука кандидата буолбут биир дойдулааҕым Ангелина Афанасьевна Кузьмина үөрэҕин, үлэтин быыһыгар хомуйбут дойдутун дьонун тылынан уус-уран айымньыларыттан араас остуоруйаларын, сэһэннэрин, үһүйээннэрин, өс хоһооннорун, ырыаларын уонна таабырыннарын бэчээттэтэн таһааран өлбөт, өспөт үйэлиир дириҥ толкуйдаах санаатын биһириибин уонна бу дьоһуннаах сыалын ситиһиэн баҕарабын. Билиҥҥи дьалхааннаах кэмҥэ, телевизор, компьютер үйэтигэр норуот уус-уран айамньыларын араас көрүҥнэрэ суолталарын сүтэриэх, көйгөтүллүөх курдуктар. Итини таһынан түөлбэ тылларын сонун көстүүлэрэ симэлийэн эмиэ сүтүөх, умнууга хаалыах чинчилээхтэр. Ол иһин, бу түгэни туһанан, төрөөбүт түөлбэм кэпсэтэр тылын олохтоох уратытыттан бэрт аҕыйах түгэни ахтан ааһыахпын баҕардым.  

Бастатан туран этиэм этэ: түөлбэ тылын (а.э. диалект, говор тылын) былыргы грек-латыын тылыттан саҕалаан үөрэппиттэр эбит. Тоҕо диэтэххэ, түөлбэ тылын фонетикатыгар, грамматикатыгар, норуот уонна кини тыла сайдан кэлбит устуоруйатын суола-ииһэ хаалар буолар эбит. Биһиги өбүгэлэрбит былыргы түүрдэри, монгуоллары, тоҥустары өр кэмҥэ ыаллаһан олорбуттар. Онон саха түөлбэ тылын үөрэтэр киһи түүр, монгуол, тоҥус-маньжур тылын историческай фонетикатын, морфологиятын, лиэксикэтин үөрэтэн тугу эмэ ыйдаҥардан билиэн наада. Холобур курдук эттэххэ, дойдум дьонун тылыгар-өһүгэр оокойдоон саҥарыы баһыйар. Ол аата быралыйар былыргы үйэҕэ араб-перс тылыттан хаһан эрэ, хайдах эрэ өтөн киирбит qatun, batur диэн тыллар хотун, боотур  диэн этиллэллэр. Онтон Намҥа, Уус-Алдаҥҥа уонна хотугулуу-илин олорор Дьааҥы, Индигир, Халыма өрүстэр сүнньүлэрин батыһа олорор сахалар  аакайдаан хатын, баатыр дииллэр, ол эрээри үөрэхтээхтэрэ хотун, боотур диэн эмиэ этэллэр. Ити курдук арыый хойут монгуоллартан киирбит qabuɣur, qabuča диэн тыллары Бүлүүгэ оокойдоон хотуур, ходуһа диэхтэрэ, онтон Намҥа, Уус Алдаҥҥа, Дьааҥыга, Халымаҕа аакайдаан хатыыр, хадыһа диэхтэрэ.  

Маннык этиллэр түүрдэртэн, монгуоллартан, тоҥустартан, нууччалартан былыр киирбит сүүһүнэн тыллар бааллар. Этээри этэр буоллахха, аакайдаан этии быдан былыргыттан утумнаан кэлбит саҥарар үгэс буолар. Онтон оокойдоон этии арыый хойут былыргы уйгуурдары кытта Байкал (байҕал) күөл таһыгар ыаллаһан олорор кэммитигэр уйгуурдар тылларын сабыдыалынан үөскээбит, онно тоҥустар тыллара көмө буолбут курдук. Ол туһунан аан маҥнайгы «Аканье и оканье в говорах Якутского языка» диэн үлэбэр ырытан суруйбутум. Ити үлэм кадидатскай диссертация буолбута.  

Итини таһынан былыргы түүр тылларыттан утумнаан кэлбит элии-илииэкки-икки,тэмир-тимир, тэрии-тирии, тэрэх-тирэх (мас) о.д.а. курдук тыллары бүлүүлэр илии, икки, тимир, тирии, тирэх (мас) диэхтэрэ, онтон Намтан, Уус Алдантан, Тааттаттан саҕалаан хотугулуу-илиҥҥи сахалар элии, экки, тэмир, тэрии, тэрэх диэн былыргы көрүҥүнэн саҥараллара  быһаарыллыбыта. Ол эрээри литературнай тыл сабыдыалынан хотугу улуус үөрэхтээхтэрэ илии, икки, тимир, тирии, тирэх диир буолан эрэллэр. 

Ити курдук араастаан этии кэмэ-кэрдиитэ суох элбэх, сүүһүнэн ааҕыллар буолуон сөп. Аһаҕас, бүтэй дорҕооннору араастаан этиини хомуйан «Центральная группа говоров якутского языка: Фонетика» диэн үлэбэр ырытан суруйбутум [Иванов, Центральная группа говоров якутского языка: Фонетика, 1993]. Ол үлэм грамматиканы кытта холбуу тутан «Центральная диалектная зона якутского языка: фонетика и морфология (в ареально-историческом освещении)» диэн ааттанан докторскай диссертация буолбута, ону 1995 сыллаахха, хата мин дьолбор, үлэлиир институтум иһигэр докторскай диссертацияны көмүскэтэр Диссертационнай сэбиэт аһыллан, көмүскээбитим.  

Грамматикаттан ылан этэр буоллахха, туохтуур соруйар киэбигэр турар дьаһайар туохтуурдары мин дойдум дьоно, эйэҕэстэрин-сайаҕастарын биллэрэр курдук, көрдөһөн-ааттаһан кэлиий-, барыый-, этиий-, ыллаарыый- диэхтэрин сөп. 

Киин улуус олохтоохторо бэрт элбэх хомоҕой тыллаах олоҥхоһуттаахтар, остуоруйаһыттаахтар, ол иһин манна аатырар-сураҕырар олоҥхолоохтор, остуоруйалаахтар, таабырыннаахтар, өс хоһоонноохтор уонна ырыалаахтар. Кинилэр тыллара олус имиллибит-хомуллубут буолан, кылгатан «экономиялаан» этии баар, холобура: тыанан, тыынан, уунан, эбэтэр турдунар, олордунар, көрдүнэр, диэхтэрэ, онтон бүлүүлэр тыаннан, ууннан, турдуннар, олордуннар, көрдүннэр диэн кытаанахтык этэр курдук буолуохтара. 

Итини таһынан, сорох хотугу улуус олохтоохторо күөл-эт-тэр, буур-ат-тар, атыыр-ат-тар, тумул-ат-тар, эдэр-эт-тэр, ыал-ат-тар диэн элбэх ахсаан пуорматын тутталлар, онтон мин дьонум бүлүүлэр күөл-лэр, буур-дар (сорохтор буур-ат-тар диэхтэрэ), атыыр-дар, ту-мул-лар, эдэр-дэр, ыал-лар диэн этиэхтэрэ. Бастакы тылларга элбэх ахсаан икки хос сыһыарыыта -ат-тар (….) диэн баар, итинтэн бастакы өлүүскэтэ -ат үөрэхтээхтэр быһааралларынан, араб тылын элбэх ахсаанын сыһыарыыта перс тылын көмөтүнэн түүр омук тылларыгар киирбит диэн буолар. Ити туһунан «Морфологические особенности говоров якутского языка» диэн кинигэбэр ахтан турабын.  

Өссө дьиктитэ диэн баар: элбэх омук тылын билэр (полиглот) учуонай дьоннор биһиги күннэтэ туттар алтандалай, сон диэн тылларбыт кытай тылыттан, быйаҥ, сэрии диир тылларбыт былыргы санскрит (былыргы Индия) эбэтэр кытай тылыттан, ааһан баран ас, ат, мал, чолбон диэн тылларбыт былыргы араб, перс тылларыттан хаһан эрэ, хайдах эрэ былыргы түүр, монгуол, онтон саха кэпсэтэр тылыгар өтөн киирбиттэрин быһаарбыттара.  

Ити курдук саха тыла, кини түөлбэтин тыла биһиги сахалар былыргы өбүгэлэрбит ханнык-туох тыллаах-өстөөх биис уустарын кытта алтыспыт суолларын-иистэрин көрдөрүөх курдуктар. Итини, ол эрээри, археология, этнография, устуоруйа уонна кэлин сайда сатыыр наукалар чахчылара бигэргэтиэхтэрин наада.  

Саха Өрөспүүбүлүкэтин наукаларын үтүөлээх деятелэ, «Автор научного открытия» диэн Нобелевскай бириэмийэ лауреата П.Л. Капица аатыгар анаммыт өйдөбүнньүк мэтээл хаһаайына, филологическай наука дуоктара Спиридон Алексеевич Иванов, “Үгүлээт фольклора” диэн 2020 с. тахсыбыт кинигэҕэ суруйуутуттан.