Гурвич Илья Самуилович (07.07.1919–12.03.1992) – устуоруйа билимин дуоктара, ССРС Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата. От ыйын 7 күнүгэр 1919 с. Минскэйгэ суол инженера Самуил Константинович Гурвич уонна быраас идэлээх Евгения Ильинична Гурвич (1886-1971) дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүт. Бу сыл Гурвичтар Москваҕа көһөн кэлбиттэрэ. 1928 с. урукку техническэй интеллигенцияҕа сыһыаннаах эрэпириэссийэлэринэн сибээстээн, аҕатын балыырга түбэһиннэрэн тутан ылаллар, онон олус эрдэ ыам ыйын 4 күнүгэр өлөр. Ильяны уонна кини кыра быраатын Константины ийэтэ уонна эдьиийдэрэ кмөлөһөн улаатыннарбыттар.
1937 сыллаахха орто оскуоланы туйгуннук бүтэрэн баран Илья Гурвич Москубатааҕы университет историческай факультетыгар үөрэнэ киирбитэ. Бастакы куурустан этнографическай куруһуокка М.О. Косвеҥҥа дьарыктаммыта. 1938 сыллаахха Москва киин антиелигиознай музейын научнай үлэһитэ С.А. Токаревы кытта билсибитэ.
1941 сыллаахха университеты бүтэрэн, Саха сиригэр үлэлиир хайысханы ылбыта. Өлөөн оройуонугар учууталынан, онтон ситэтэ суох орто оскуола дириэктэринэн үлэлээбитэ. 1944 сыллаахха учууталлар сойуустарын оройуоннааҕы кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. Илья Гурвич ССРС Наукаларын академиятын Саха сиринээҕи филиалын научнай-чинчийэр институтун кытта сибээһи олохтообута уонна бу институт научнай кэрэспэдьиэнин быһыытынан олохтоох нэһилиэнньэ итэҕэлин, фольклорун, сиэрин-туомун уонна этнографиятын матырыйаалларын хомуйан үлэлэппитэ. 1946 сыллаахха Москубаҕа кэлэн ССРС этнографиятын институтун аспирантуратыгар киирбитэ, онно 1949 сыллаахха «Оленекские и анаабырские якуты (историко-этнографический очерк)» тиэмэҕэ кандидатскай диссертациятын көмүскээбитэ. Кини научнай салайааччыта Сергей Александрович Токарев этэ.1950 с. аспирантураны бүтэрэн баран Саха сиригэр төннүбүтэ, тыл уонна литература институтугар алын, онтон старшай научнай сотруднигынан алта сыл үлэлээбитэ. 1956 сыллаахха Москубаҕа төннөн ССРС этнографиятын институтугар үлэлээбитэ. Бу институкка, хотугу сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарын Социалистическай тутууну чинчийэр сиэктэригэр, кэлин (Уһук Хоту уонна Сибиир сиэктэрэ диэн аата уларыйбыта) бастаан отдел сэбиэдиссэйинэн, онтон сүрүн научнай сотруднигынан үлэлиир. 1966 сыллаахха «Этническая история Северо-Востока Сибири» үлэтин иһин историческай наука дуоктара буолбута. Кини уон икки үөрэнээччитэ кандидатскай уонна докторскай диссертациялары көмүскээтилэр.
«1941-1945 сс. Аҕа дойду улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин» (1946) уонна ССРС судаарыстыбаннай бириэмийэтин (1981 с.) мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.
И.С. Гурвич 1977 с. “Культура северных якутов-оленеводов” монографията Өлүөнэ хотугулуу-арҕаа өттүгэр үөскээбит хотугу табаһыт сахалар култуураларын, этнографияларын үөрэтиигэ анаммыта. Олохторун-дьаһахтарын, дьарыктарын, дьиэ кэргэҥҥэ сыһыаннаһыыларын, үгэстэрин, фольклордарын, итэҕэллэрин чинчийэн, Хотугу сир усулуобуйатыгар саха омугун култууратын уларыйыытын уонна эбэҥки-саха култуураларын хардарыта дьайсыытын уратытын көрдөрбүтэ. Онтон бүгүн оҕолор оонньууларын уонна дьиэ кэргэҥҥэ баар сыһыан туһунан чинчийиитин анаарыа этибит.
Оҕолор оонньуулара булду, табаны иитиини, күннээҕи олоҕу-дьаһаҕы, дьарыгы кытта ситимнээхтэрэ. И.С. Гурвич уолаттарга да, кыргыттарга да дьоҕус табалары, таба муоһун, хаастары (ардыгар икки көлөһөлөөх буолара), ыттары, тыыны, сыарҕаны уонна биһиги оҥорон биэрэллэрин туһунан суруйар. Кыргыттар сыахайдарынан оонньууллара. Ону 15-20 см уһуннаах ачаахтаах маһынан оҥороллор эбит. Мас төбөтүн төкүнүк гына кыһан киһи сирэйин курдук омооннууллара, оттон ачааҕа атаҕа буолара. 4-6 саастаах уолаттар төбөтө суох оҕунан маһы, табалары уонна ыты ыппыта буолан оонньууллара.
Оҕо ох саата 30-40 см, ардыгар 1 м уһуннаах буолара. Ортотугар сонуур, ойоҕосторун кыһан биэрэллэр. Оҥоһуутунан уонна көрүҥүнэн айаҕа сөп түбэһэр эбит. 1920-30 сс. Өлөөн уонна Өлүөнэ аллараа тардыытыгар уу көтөрдөрүн бултуурга тутталлара. Ордук тарҕаммыт оонньуу табаҕа маамыктаны быраҕыы эбэтэр дьиэ аттыгар суох буоллаҕына, маһы, бэйэ-бэйэлэрин быраҕан оонньууллара. Онуоха таба куотан чугаһаппат этэ, оччоҕо үөмэн саһа-саһалар быраҕан таба тута сатыыллара. Сорох ыалга уолаттарга кыра маамыктаны бэлэхтиир этилэр. Ол эрээри үксүн хаһаайыстыбаҕа туттулларынан оонньууллара. Көһөр кэмнэригэр обургу оҕолор эдэр табалары харса суох тутан миинэн бэйэ-бэйэлэрин кытта куоталаһар идэлээхтэрэ. Уһун тымныы хотугу түүннэргэ оҕолор уот аттыгар олорон иттэллэрэ, күөдьүтэн биэрэллэрэ, онон-манан оонньообута буолаллара.
Эрэһэҕэ майгынныыр оҥоһуулаах кулахаччы (вертушка), И.С. Гурвич сабаҕалыырынан, уруккута үүттээн уоту саҕар тэрил быһыытынан туттулла сылдьан баран кэлин оонньуурга кубулуйбут буолуон сөп. Ону тэҥэ сүһүүр диэн тыаһыыр оонньууру оҥороллорун суруйар. Кылгас синньигэс уонна үчүгэйдик кыһыллыбыт маска (тымтыкка) ортотугар икки хайаҕаһы оҥороллор. Онно быаны угаллар уонна төбөтүн холбуу баайаллар. Быа аҥаар төбөтүн хаҥас илии эрбэҕэр иилэн, иккис төбөтүн уҥа илии ортоку тарбаҕар кэтэрдэн баран, быаны мөлтөтө-мөлтөтө ууннары тардыалыыллар. Оччоҕо сап төттөрү-таары хатыллан тымтыгы эргитэр, араас дорҕоонноох тыас тахсар. И.С. Гурвич бэлиэтииринэн, маннык күүгүнэйдэр Сибиир хотугу-илиҥҥи өттүгэр эмиэ бааллар уонна сиэргэ-туомҥа туттуллар аналлаахтар эбит. Оҕолор кылыйан уонна ыстаҥалаан оонньууллара, тохтообут сирдэрин этэрбэһи эбэтэр кэтинчэни ууран бэлиэтииллэрэ. Уолаттар быа тарлыһан (билиҥҥи мас тардыһыы курдук), тустан күүстэрин холуйсан көрөллөрө. 6-7 саастарыттан кыргыттар иистэнэн, ийэлэригэр көмөлөһөн оҕо көрсөн бараллара. Кыыс оҕо ас астыырга, көһөргө малы-салы хомуйууга, тордох дьиэни туруорууга, табалары булан аҕалыыга, үүрүүгэ сүрүн көмөлөһөөччүлэр этэ. 12-13 саастарыгар кыргыттар таба тириитин, тыһын таҥастыыллара, таҥас, этэрбэс, кэтинчэ тигэллэрэ. Бу саастарыгар муус тиэйии, мас кэрдии курдук ыарахан үлэлэри эмиэ кыайар буолаллара. Ардыгар булка барбыт аҕаларын, убайдарын солбуйан таба да маныыллара. Уолаттарга 8-10 саастарыгар быһаҕы биэрэр этилэр. Куобахха туһах иитэллэрэ. Булка-алка төһө ситиһиилэнэриттэн уол оҕо дьиэ кэргэҥҥэ суолтата күүһүрэн иһэрэ. Оттон сүрэҕэлдьээтэҕинэ эбэтэр өчөһөн алҕаһы оҥордоҕуна, дьээбэлээх ааттары биэрэллэрэ. Холобур, “ураһалаах” диэн сааттаах ааты биэрдэхтэринэ, онтон босхолоно сатаан оҕо бары күүһүнэн көннөрүнэ сатыыра. Маннык тордох сүлдьүгэһин соспутунан хаалан хаалар идэлээх бытаан таба ааттанара. Бу үлэҕэ иитии биир көрүҥэ этэ.
Оҕо төрөөбүт омугун итэҕэлин, олоҕу көрүүтүн, үгэһин баһылыырыгар харысхал бобуулар элбэххэ үөрэтэллэрэ. Холобур, булчут бултуу барар буоллаҕына, кэнниттэн оҕо көрүө уонна кини туһунан саҥарыа суохтаах. Кыыл истиэн сөптөөҕө. Уолаттар солууру кыһыйан хаалбыт ас тобоҕун сииллэрэ эмиэ бобуллара. Оччоҕо табалар тимир тыаһын сөбүлээминэ үргэннэр, булт тосхойбот эбит. Тайах уонна таба көҥдөй уҥуохтарын оҕолорго туруору уурдараллара уонна оонньооботторугар этэллэрэ. Оччоҕо булка тохтоон туран биэрэллэр диэн итэҕэл баара. Кыргыттар куоҕас этин сииллэрэ көҥүллэммэтэ. Кыыс моой тоноҕоһун бастакы уҥуоҕун сиирэ бобуллара. Манныгы сиэтэҕинэ, оҕото куттас эбэтэр чиччик (итэҕэс) буолуон сөптөөҕө. Атын киһи хараҕын утары көрүллүбэтэ (киһи ыарыыта киирэр диэн), утары кэлбит киһини хаҥас өттүнэн ааһыллыбат (ыарыы сүрэ хаҥас өттүгэр сылдьар). Оҕо ойуурга хаһыытыыра, улахан киһини быһа түһэн саҥарара, атын дьону кытта кэпсэтэрэ бобуллара. Таһырдьаттан киирбит ыалдьыт тута кэпсэтэн барбат этэ, тохтоон тура түһэн эрэ баран “кэпсэлиҥ” диэн дьиэлээх киһиттэн ыйытара, онуоха дьиэлээх “суох” диэн хардарара. Онтон олорбутун кэннэ дьэ кэпсэтии салҕанара.
Көҥөс буолуу, уоруу, албыннааһын кытаанахтык бобуллара. Тутта-хапта сылдьыы, дьону кытта сыһыаннаһыы ирдэбилин оҕо итинник бобуулартан эрэ буолбакка, остуоруйалартан, үһүйээннэртэн, эгэлгэ уос номохторуттан, кэпсээннэртэн билэрэ. Онон дьиэ кэргэҥҥэ оҕо тыйыс айылҕалаах сиргэ утуму салгыыр олох оскуолатын ааһара. И.С.Гурвич табалаах булчут хотугу сахаларга эбэҥкилии, өссө Саха сирин хотугулуу-арҕааҥҥы олох түҥ былыргы палеоазиат олоҕун-дьаһаҕын быһыытын утумнааһын баар диэн бэлиэтээбитэ.
Ангелина КУЗЬМИНА, тыл билимин хандьыдаата.
Хаартыскалары Национальнай бибилэтиэкэ пуондатыттан туһанныбыт.