https://www.traditionrolex.com/1

«Норуот тылынан уус-уран айымньытын үйэтитии» фольклору хомуйууга өрөспүүбүлүкэтээҕи аахсыйабытыгар уонна күрэспитигэр киирбит үлэлэрбититтэн таһаарабыт. Маннык айымньылары научнай сыалга-сорукка кэпсээччи хайдах кэпсээбитин, саҥарбытын курдук уларыппакка, көннөрбөккө сурукка түһэрэр ирдэбил баар. Ол быһыытынан хайдах баарынан тахсар. Бу үһүйээни алтынньы 4 күнүгэр 2019 с Дьокуускайдааҕы харах балыыһатыгар эмтэнэ сытан истибитин Харайданова И.И.-Сэгэлдьийэ Чээлэй суруйбута. Кэпсээччитэ тохсунньу 17 күнүгэр 1939 с. төрүөх, Бүлүү Балаҕаччытыгар олорор, Сиэт төрүттээх Алексеев Григорий Данилович:

– Бастаан колхозтаах, онтон сопхуос хара үлэһитэ буолбутум, субай сүөһү бостууга, тутууга, хачыгаар, оччут уонна масчыт. Хата, соторутааҕы соҕус үһүйээннэри суруйуоҥ этэ буоллаҕа. Ити былыргылары баҕас чинчийдилэр ини, чинчийбэтилэр ини. Кэнники үһүйээннэр диэн, биһиги Орто Бүлүү Хампатыгар бас бэринэр кулубалаах этибит эбитэ үһү. Ол саҕана нууччалар кэлэн олохсуйаннар, Саха сиригэр саха дьоно эмиэ атыыһыт-силик буолан барбыт кэмнэрэ. 1942 сыллаахха сут саҕаламмыта, саҕаланыыта. Онтон дьиҥнээҕэ 1943 сылга дьэ сүдү сут кэлбитэ. Ол Сиэккэ, биһиэхэ даҕаны, киһи-сүөһү бөҕө өлбүтэ. Онтон обкомҥа, Саха сирин обкомугар, салалтатыгар уларыйыы тахсыбыта. Нуучча киһитэ уһуллубута, ол оннугар буоллаҕына, саха И.Е. Винокуров олорбута. Ол Винокуров 1944 сыл диэки олорон баран, дьэ, бу оройуоттары кэрийэн хайдах гынан дьону быыһыыр туһунан, ону үлэ бөҕөтүн толкуйдуу сатаан манна кырдьаҕастары кытта сүбэлэһэн, муҥхаһыттары мунньан иэдээн буолла, дьэ, дьоҥҥутун өрүһүйдэххитинэ, эһиги эрэ өрүһүйүҥ диэн муҥхаһыттары кытта, оннооҕор, сүбэ ыыта сылдьыбыта. Инньэ гынан, өссө тугу тэрийэн арыыйкаан бу ас баар буолуох баҕайытай диэн, биһиги сирбит бүүс бүтүннүүтэ ойуур, ону кытта күөл. Биһиэхэ хонуу диэн сир суох. Ол быһыытынан, өскөтүн, биһиги бурдук үүннэрэр буоллубут даҕаны ойууру эрэ солуубут. Ол дьэ алдьархайдаах үлэлээх буоллаҕа дии. Ойууру охтороҕун, силиһин кытары түөрэтин оруугун, ол ону табыыканан табыйаҕын. Онно эн хайдах да гынан төһөнү да өнүйбэккин. Билиҥҥи курдук тыраахтар кэлиэ дуу, туох кэлиэ ду барыта илиинэн. Онон буоллаҕына, хантан эмит, туох эмит бурдук сирэ тахсыах курдук буоллаҕына, дьэ кытаатан хорута сатааҥ диэн колхоз-колхоз аайы бачча сири диэн былаан түспүтэ. Онно ити Балаҕаччыттан үс килэмиэтирдээх сиргэ Амыыкаан диэн күөл баар. Ол Амыыкаан күөл уҥуор, уруккаттан сүдү улахан өтөх сытар. Киһи-сүөһү элбэхтик олорбут өтөҕө. Ону бу өтөҕү киһитэ-сүөһүтэ аҕыйаабытын быһыытынан, бу өтөҕү бурдук сирэ гынан хорутуохха диэн, Николаев Түмэпий оччолорго эдэр киһи, сэбиэт бэрэссэдээтэлэ, сэбиэт сэкэрэтээрэ, колхозка да биригэдьиирдээн эҥиннээн үлэлээн сылдьыбыт киһи салалтатынан ол өтөҕү булуугунан таттарбыттара. Аччыктааһын диэн сүрдээх эбит. Ол таттара һыдьаараннар, арай, аллара, сир кырсын тиэрэн таһаарбыттара, туох эрэ сабыытын курдук, оҥкучах сабыытын ду, туох ду курдук, бу курдук мас тэлгэнэ сытарын булбуттара тиэриллэн тахсыбыт. Ону ыһаннар өҥөйөн көрбүттэрэ, аллара сүрдээх дириҥ оҥкучахтаах эбит арай. Ол оҥкучахха түһэннэр, бу курдук кэрийэн көрө сылдьан көрбүттэрэ, сүрдээх уһун көҥдөй дүлүҥ бэрэбинэ сытар эбит. Ол бэрэбинэ түөрэтэ сымаланан уонна туоһу бүтэйдии буорга көмө һытыаран уматан, тыын тахсыбат гына оҥордоххо, очччоҕуна ыас курдук хара, ити рубероид курдук тахсан кэлэр эбит. Оннугунан түөрэтэ бүтэйдии сотуллубут эбит ол бэрэбинэ. Ол бэрэбинэни хайыта охсоннор арай көрбүттэрэ, ол ис көҥдөйө бүүс-бүтүннүү тобус-толору сылгы сыатынан хаалана һыдьдьар эбит. Бу сылгы һыата хайдах эбитий диэн сэрэнэн-сэрэнэн амсайан көрбүттэрэ, үчүгэй эбит. Инньэ гынан, боруобалаан боруобалааннар, ол сылгы һыатын сиэннэр дьэ абыраммыттар. Ол били туох, аччык кэмҥэ. Онтон дьэ толкуйга түспүттэр, бу хантан маннык олох төрүт былыргы сылгы һыата манна баар буолбутай диэн.
Онтон дьэ түөрэн-түөрэн ыйыталаһан быһаарбыттара, урут бу өтөххө саха атыыһыта, 40-лаах киһи олоро сылдьыбыт. Өрдөөҕүтэ, нуучча былааһа саҥа олоҕуран эрдэҕинэ. Ол киһи таһынааҕы Дьэбдьийээн, Амыыкаан, Дьабдакыыт, Быһыттаах, Хампа диэн күөллэри ууларын түһэрэннэр ходуһа бөҕө тахсыбыт. Ол иһин дьэ ол киһи, онно дьон биэрэн көмөлөһүннэрэн ол күөллэри түһэттэрбитигэр ходуһа бөҕө тахсан от бөҕө үүммүтүгэр, кини аҥардастыы сылгыны ииппит. Сылгы иитэн буоллаҕына, күһүн, тымныы түспүтүн кэнниттэн, идэһэ өлөрөр кэмҥэ, бу сылгыларын дэлби өлөрөн, бэрээдэктээн улахан обуос тэрийэн бу Дьокуускайга улахан обуоһунан эт атыылыы барар эбит. Онтон ураты кини сайыны быһа ыаллартан ол-бу табаарга, нуучча табаарыгар эбэтэр ити иһитигэр-хомуоһугар атастаһар. Ыаллар ордук арыыларын туттарар буолбуттар. Ол арыыны ити эти кытта антах тиэйэр эбит. Ол үрдүгэр, кини ити биһигиттэн тыа диэки Өлөөнүнэн, Булуҥунан, Эдьигээнинэн, ити дойду булчут тоҥустарын кытта сибээстэҺэн, түүлээхтэрин хомуйар идэлэммит. Онно түүлээхтэрин хомуйан ылан Дьокууускайга эргитэн, онно сээкэй атыылаһан ол тоҥустарыгар түҥэтэр эбит. Онно ол тоҥустарыгар буоллаҕына хаһан барытыгар сылдыаҕай? Онно баай, сэниэ соҕус тоҥустарга, кини Атас диэни табаарыстаһар дьоннорун булар эбит. Ол дьонноро буоллаҕына, олохтоохтортон билэр быһыытынан түүлээҕи хомуйа хомуйалар киниэхэ, билиҥҥинэн эттэххэ, посредник буолар. Түүлээҕи хомуйа хомуйаллар, киниэхэ туттараллар. Онтон кинилэргэ буорах, саа-сэп, тимир иһит эҥин аҕалар. Ол сылдьан, бу киһи 40-ча сааһын туолан баран, 20-лээх эдэр кыыһы ойох ылан, дьэ туох да ааттаахтык олорбут. Тоҥустар Атастара күһүн кини барар кэмин саҕана түүлээхтэрин аҕаланнар киниэхэ туттараллар эбит. Биир күһүн дьэ бу киһи эмиэ хомунан, обуос бөҕөтүн тэринэн, дьон бөҕөнү наймылаһан, оччоҕуна сырыы бу куоратынан буолбакка эрэ, быһа Балаҕаччыттан ити Хампанан киирэн бу Дьокуускай суолунан айаннааһын, онно 2-3 ый устататыгар айаннаан тиийэллэр эбит, оннук 2-3 ый устата айаннаан төннөллөр эбит. Оннук улахан эрэйдээх сырыы буолар эбит. Биир күһүн дьэ оннук барбыт, тэринэн-туттунан. Ол барбытын иккис күнүгэр ду, үһүс күнүгэр ду тоҥус сириттэн Атаһа киирбит, түүлээх хомуйан. Ол кэлэн кини дьиэтигэр киирбитигэр: “Табаарыһыҥ дьэ оннук баран хаалта,” – диэбиттэр. Дьэ оччоҕо киһитэ 4-5 ыйынан кэлиэхтээҕин үрдүнэн, бу киһи: “Чэ, оччоҕуна, бачча кэлэн баран, атаспын көһүппэккэ эрэ барбаппын”, – диэн онно дьиэтигэр сытынан кэбиспит. Онтон үргүдьдьү, били дьиэлээх дьахтары кытта кэргэннии курдук буоланнар олорбуттар. Ол былыргыга диэн улахан һүдүкээннээх аньыы. Били киһи ынтах тиийэн дьэ атыытын-эргиэнин барытын ситэрэн, бэйэтэ ааттаах аттаах, сытыы, ол атынан кини манна хаалан, атыытын-эргиэнин салҕыы ситэрэн, мантан ол илдьибит табаарын эргиэмсибитинэн тугу атыыласпытын төттөрү тиэйэн, аны дьоннорун ыыталаан кээһэр эбит. Онтон кини бэйэтэ манна хаалан үрдүкү дьыалатын ситэр эбит. Инньэ гынан баран, били ааттаах атынан кинилэр обуостарын ситэн, аара баай ыалларга хоно-хоно айанныыр эбит. Кини дьонноро дьаамтан дьаам курдук сылдьаллар эбит. Ол курдук айаннаан обуостара бу Хампаҕа кэлбиттэр. Онтон киэһэтигэр атыыһыттара ол Хампаҕа кэлбит. Ол Хампаҕа кэлбитигэр буоллаҕына, киниттэн, Балаҕаччыттан сылдьар дьоннор бааллар эбит. Онно ол дьэ кэргэниҥ оннук буола сытар диэн этэ охсубуттар. Били киһи обуоһун быраҕан кээспит. Обуоһун быраҕан кээһэн баран, дьэ, атынан быһа дьиэтигэр сүүрдэр. Онтон бу Хампаттан инники кэлбит дьоннор, Балаҕаччыга тиийбит дьоннор, обуостар бүгүн Хампаҕа кэлэллэр үһү, ону кытта ол атыыһыт бу киэһэ кэлэн онно кэлэн хонор үһү диэн бу дьиэтигэр кэлэн урут кэпсээбиттэр. Урут кэпсээбиттэригэр били Атас тоҥуһа ойуурга ыстанан, ойуурга мэччийэ сылдьар табалары тутан киллэрэн, тэринэ охсон дойдутугар баран хаалар. Били киһи дьэ атынан тиэтэл бөҕөтүнэн айаннаан, дьиэтигэр көтөн түһэр, кэргэниттэн ыйыппыт: “Хайа, били, Атаһым манна кэлбит сурахтааҕа дии? Ханна баарый?”, – диэбит. “Пахай, онтон онтукаҥ барбыта дии?”, – диэбит. “Хаһан барбытай?”, – диэбитин кини бэҕэһээ дуу, баарыан сарсыарда дуу барбытын курдук эппит. Били киһиҥ аһыы да сылдьыбатах, тохтуу да сылдьыбатах, били атын хабыалатан аһата түһэн, үргүдьдьү киирэн айанныы турбут. Ол айаннаан икки ду, хас ду хонугунан аара биир ыалга таба туркута таттарыллан турарын көрөр. Табалара суох, ойуурга аһыы сырыттахтара дии, турар сиригэр киэһэ тиийбит. Онно дьиэҕэ көтөн түспүтэ, дьиэлээхтэр киэһэ аһылыктарын аһыы олороллор үһү. Онно ол кини Атаһа эмиэ асаһа олорор үһү. Атыыһыт таһырдьаттан көтөн түспут даҕаны, били аһыы олорор киһини уолугуттан сабардаан ылан баран, өрө көтөҕөн таҺааран, үргүдьдьү соһон дьурулатан илдьэн, урукку кытыыга, балаҕан кытыытыгар мас оронноох, онно тиэрэ баттаан баран, былыргы киҺи ыстаанын быатын мыаннарык диэн быанан баанар, ону быһа баттаан баран, ыстаанын ньылбы баттаабыт, итиэннэ аҥар илиитинэн били киһи уһуннаах кылгаһын бобуччу туппут даҕаны, быҺаҕынан биирдэ төрдүнэн быҺа баттаан ылбыт. Итиэннэ биир саҥа этиитэ, биир саҥа саҥата суох таҺырдьа тахсан бара турбут. Били киһилэрэ өр буолуо дуо, хаана баран өлөн хаалбыт. Дьиэлээхтэр буоллаҕына, тугу да гыныахтарын билбэккэ, хайдах буолуохтарын билбэккэ, көннөрү айахтарын аппытынан олорон хаалбыттар. Дьэ, онтон сугулааннананнар, тыллаҺаннар, онно-манна этэннэр, табанан, бу Балаҕаччыны тумнан Бүлүүгэ тыллата киҺи ыыппыттар. Били киҺибит буоллаҕына, дьиэтигэр төттөрү сүүрдэн кэлэн, киэҺэ хараҥаҕа кэлбит. Биир да оҺох буруота, кыыма тахсыбат. Уонна киирбитэ, дьоно утуйа сыталлар эбит. Ону дьахтар туран уотун оттубут. Уотун оттон: “Ок-сиэ, киэҺэ күөспүтүн аҺаан кээспиппит. Билигин киллэрэммин күөс буҺарыам”, – диэн таҥнан барбыт. Ону били киҺи олорон эрэ эппит: “Ынтах ампаары арыйа, хасыҺа сатаама. Мин сыарҕабар түөрт кырыылаах дьааҺыкпар эт баара буолуо, ону киллэрэн буҺар”, – диэбит. Били дьахтар тахсан, кырыылаах дьааҺыгы арыйан, сабардаан көрбүтэ туох да суох, арай били киҺи уҺуннаах кылгаҺа хам тоҥо сылдьар эбит. Бу дьахтар буоллаҕына,киһитэ хайдах майгылааҕын бэркэ билэр эбит, ол иҺин кыбыы кэтэҕэр,ойуур иҺигэр ким да көрбөт гына аты ыҥыырдаан, холунун тардан, быатын-туһаҕын туохтаан баран маска баайан турар эбит. Уонна тугу ылыахтааҕын, сыаналаах күндү соҕуһун төргүүлэнэн, бэрэмэдэйигэр уктан, онтукатын түспэт гына ыга тардан боппоруктаан турар эбит. Били дьахтар ол иҺин сонноох, бэргэһэлээх тахсыбыт. Инньэ гынан, били атын төлө тардар даҕаны, ойуур иҺинэн хабыс- хараҥаҕа киирэн сүүрдэн хаалар. Били киһи дьэ, хаҺан киирэрэ буолта буолла диэн, көҺүтэн көрөн баран, биирдэ таҺырдьа тахсан көрүөлэнэн, хантан да булбакка, били үлэһиттэрин туруорталаан, төгүрүйэ көрдөтөн, хантан да булбакка, онтон ол ат барбыт суолун буланнар, ону батыҺаннар, чигди айан суолугар киирэн аттарын суола сүтэн хаалар. Ону хайдахтаах түргэнник сылдьыбыттара буолла, нөҥүө күнүгэр ду, икки хоммуттара эбитэ ду, хаҺаахтар Бүлүүттэн сүүрдэн тахсаннар, били атыыһыты тутан киирэллэр. Итиэннэ улахан силиэстийэ баран, били дьахтары хайдах да гынан көрдүү сатаан кээспиттэр. Ыраах-чугас нэһилиэктэринэн ханан ким кинини, ханна көрбүтэй диэн, инньэ гынаннар олох булбатахтар. Кини хайдах ханна тиийэн олоҕурда, ханна тиийэн суорума суолланна… Инньэ гынан бу киһини үйэлээх сааһыгар хаатыргаҕа диэн угаллар. Уонна онтон төннүбэтэх.
Кини баайын, малын бүтүннүүтүн оҕолоро суоҕун быҺыытынан, уопустааннар государство туҺатыгар туттарбыттар. Оттон үүнэ-тэһиинэ суох элбэх сылгытын эмиэ государство туҺатыгар диэн Бүлүүгэ үүрбүттэр. Ону барыларын, сылгытын далга мунньан бараннар, сааскы кэм номнуо кэлбит, онон бу сүүл саҕана (атыыр турар кэмэ буолан) атыырдар сүгүн айанныахтара һуоҕа диэн, биирдии-биирдии атыыр үөрүнэн суол устун үүрэннэр таһаартаан айаннаабыттара, Амыыкаан икки Балаҕаччы икки арда үс килэмиэтиртэн ордук сир уҥуоргута, онно ол бүтэһик сылгытын төбөтө Балаҕаччы дэриэбинэтигэр киириитигэр, ол кутуруга Амыыкаантан далтан саҥа тахсан эрэр эбитэ үһү. Оччо элбэх сылгыны үүрэннэр ол государство туҺатыгар туттарбыттар. Дьэ, итигирдик.
Буот, ону ырытан таһаараллар: ханнык даҕаны улахан баай сүдү хаһаастаах баай олорботоҕо, кинилэр киэннэрэ буолан, аймалҕан саҕана умнууга хаалбыт буолуох тустаах. Хаатыргаҕа барбыт атыыһыт. Билиҥҥи курдук холодильниктара суох, аллара булуустара буоллаҕа, сыма курдук, сиикэй һыаттан кэнсиэрбэ. Билигин даҕаны оннук дьаһайар киһи, билигин гудрон баар батта, ити гудрону таһынан ханан да тыын киирбэт гына тугу баҕарар хаһааныахха сөп, мас иһигэр, мас көҥдөйүн иһигэр.
Бу үһүйээни Григорий Данилович 1962 с. оттуу сылдьан отууга хоно сытан, Николаев Тимофей Егорович диэн 60-х кырдьаҕастан истибит. Тимофей Егорович 1944 с «Калинин» совхоз биригэдьиирэ, кэнники сэбиэт сэкэрэтээринэн үлэлээбит. Тимофей Егорович оччолорго, ити хасааһы булар кэминээҕи үлэни салайсыбыт эбит. Билигин баара эбитэ буоллар, быһа холуйан, 120-чэлээх буолуон сөп үһү.

Хаартысканы https://dnevniki.ykt.ru/ саайтан туһанныбыт. Эмиэрикэ Хотугу-Тихэй акыйааннааҕы этнографияны чинчийэ эспэдииссийэ матырыйаала (1897-1902).