Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) бэрэссэдээтэлин маҥнайгы солбуйааччы, “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан” СӨ Сокуон ылыллыбыта 30 сылыгар аналлаах тэрээһиннэри бэлэмниир хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков 2023 сыл тохсунньу 11 күнүгэр саха тылын, литэрэтиирэтин уонна култууратын учууталларын 2-с сийиэһин Уурааҕын бырайыагын дьүүллэһэр мунньаҕы ыытта.
Мунньахха кытыннылар: СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников, СӨ үөрэҕин уонна билимин миниистирэ Ирина Любимова, СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) билимҥэ, үөрэххэ, култуураҕа, сонуну киэҥник тарҕатар эйгэҕэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева, СӨ ыччат дьыалатыгар уонна социальнай коммуникацияҕа миниистирэ Петр Шамаев, СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирин солбуйааччы Афанасий Ноев, СӨ инновацияҕа цифровой сайдыыга уонна инфокоммуникационнай сайдыыга миниистирин солбуйааччы Георгий Андреев, өрөспүүбүлүкэ билимҥэ, үөрэххэ сыһыаннаах тэрилтэлэрин уонна түмсүүлэрин бэрэстэбиитэллэрэ.
Александр Жирков киирии тылыгар саха тылын, литэрэтиирэтин уонна култууратын учууталларын сийиэһэ буолуоҕуттан 1,5 ый ааспытын бэлиэтээтэ. Сийиэс дэлэгээттэрэ билиҥҥи кэмҥэ сытыытык турар боппуруостары туруорсубуттарын санатта. «Учууталлар уонна уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ төрөөбүт тылы кытта ситимнээх кыһалҕалартан дьиксинэллэрин эппиттэрэ. Сийиэс кэмигэр ыытыллыбыт дьүүллэһиилэр, мунньахтар, төгүрүк остуоллар, аһаҕас былаһааккалар түмүктэрэ уураахха сөптөөхтүк көстүөхтээхтэр. Ити уураах биһиги инники үлэбитин сүрүннүөхтээх. Уураах кэнники барыйаана тупсарылынна, ол эрээри билигин да ситэтэ суох», – диэтэ парламент вице-испиикэрэ.
СӨ үөрэххэ уонна билимҥэ миниистирэ Ирина Любимова сийиэс Уурааҕын бырайыагын оҥорор хамыыһыйаҕа эппиэттээх министиэристибэлэр уонна биэдэмистибэлэр, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ киирбиттэрин иһитиннэрдэ. Сийиэс чэрчитинэн сэттэ сүрүн суолталаах хайысханан боппуруостар, ол иһигэр үөрэх саҥардыллыбыт усулуобуйатыгар саха тылын, литэрэтиирэтин уонна култууратын үөрэтии, Арассыыйаҕа биир кэлим үөрэхтээһин усулуобуйатыгар төрүт култуура ылар миэстэтэ, үөрэтиигэ билиҥҥи сыыппара эйгэтэ, төрөөбүт тыл үөрэтиллиитин бырагыраамаларын, учуобунньуктары, босуобуйалары оҥоруу, оҕо уонна ыччат дьон төрөөбүт тылларын баһылыыр көхтөрүн үрдэтии о.д.а боппуруостар көрүллүбүттэрэ.
Миниистир салгыы бырайыакка сийиэс дэлэгээттэрэ туруорсууларынан маннык пууннары Уураахха киллэрэр туһунан иһитиннэрдэ: саха тылын, литэрэтиирэтин уонна култууратын учууталларын сийиэстэрин 3 сылга биирдэ ыытарга, “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр төрөөбүт тыл учууталын статуһун туһунан” сокуону бэлэмнээн ылынарга.
Ирина Любимова үлэ былааныгар үөрэнээччилэр таһымнарынан көрөн кылааһы бөлөхтөргө араарыыны үбүлээһин докумуоннарыгар уларытыылары, саха тылын кэбиниэттэрин саҥардыыны, оҕолор саастарынан көрөн төрөөбүт тылынан ааҕар айымньыларын испиэһэгин саҥардыыны, этнокультурнай үөрэхтээһин үлэһиттэрин уонна салайар үлэһиттэрин бэлэмнээһин, идэлэрин үрдэтии тиһигин тупсарыыны, алын сүһүөх учууталларын уонна иитээччилэрин төрөөбүт тылы үөрэтии методикатыгар бэлэмнээһини киллэрэри о.д.а. иһитиннэрдэ.
Уураах атын пууннарын кытта Ирина Любимова “Айар” кинигэ кыһата оҕо хаһыаттарыгар, сурунаалларыгар суруйтарыыга, олохтоох кыһалар таһаарар кинигэлэрин талан атыылаһарга “Кулаковскай каартата” («Пушкинская карта» курдук) бырайыагы таһаарар этиини киллэрбиттэрин бэлиэтээтэ.
Ол кэннэ мунньах кыттыылаахтара сийиэс Уурааҕын бырайыагын чопчулуур кэккэ ыйытыылары биэрдилэр. Ол курдук Амма улууһун дьокутааттарын оройуоннааҕы сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Софья Александрова “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр төрөөбүт тыл учууталын статуһун туһунан” сокуону ылынар туох наадалааҕын уонна бу сокуон СӨ “Учуутал туһунан сокуонуттан” туох уратылаах буолуон сөбүн ыйытта. Онуоха саха тылын уонна литэрэтиирэтин учууталларын Ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ Жанна Барашкова сийиэс өрөсөлүүссүйэтигэр саха тылын уонна литэрэтиирэтин учууталын статуһун үрдэтэр сыаллаах пууну киллэртэрбиппит диэн эппиэттээтэ.
Александр Жирков “Кулаковскай каартатын” бырайыагын олоххо хайдах киллэрэри, уураах ис хоһоонугар, этнокультурнай эйгэни тэрийии үбүлээһинигэр уларыйыы төрүөтүн чуолкайдыыр кэккэ ыйытыылары биэрдэ. Ол кэннэ «Кулаковскай каартатын» аналын, ыччат ханнык тэрээһиннэргэ ордук хамаҕатык туһаныан сөбүн Уураахха чопчулаан суруйарга этии киллэрдэ.
“Саха” НКИХ эпииргэ биэриитин дириэктэрэ Олег Колесов тэлэбиидэнньэ төрөөбүт тылынан оҕоҕо биэриилэрин хаттаан чөлүгэр түһэрии, оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго үөрэххэ аналлаах уонна аралдьытар бырагыраамалары элбэтии туһунан, сахалыы тыллаах ойуулуктары (мультфильмнар) оҥорууну уонна тылбаастааһыны холбоон туспа оҕо ханаалын оҥорорго этии киллэрдэ. Ону ситиһэргэ туох баар техническэй уонна үлэһиттэр өттүлэринэн хааччыллыы баарын, үбүлээһинин быһаарыахха эрэ наадатын эттэ.
Тустаах кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева министиэристибэ саха тылынан үөрэтэр кылаастары хайдах кэҥэтэрин, төрөөбүт кыраайбыт култууратын, устуоруйатын уонна үгэстэрин билиһиннэрэр этнокультурнай үөрэх эйгэтин тэрийиини интэриэһиргээтэ. Ирина Любимова үөрэх тэрилтэлэрэ бэйэлэрэ үөрэтэр былааны оҥостоллорун, кылаас таһынан үлэ суотугар эбии үөрэхтээһин чааһын, ону таһынан бэйэлэрэ эбии чаас көрүөхтэрин сөбүн быһаарда. Ити этиллибит барыта Идэни сайыннарар институт оҥорбут саҥа методическай туһаайыытыгар сурулла сылдьар.
«Сахамедиа» генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Чокуур Гаврильев Уураахха үлэ сүрүн хайысхаларын чорботон бэрээдэктиэххэ диэн эттэ. “Кулаковскай каартатын” олохтоох таһаарыылары сурутууга уонна саха классиктарын кинигэлэрин талан атыылаһарга туһанар сөптөөҕүн эттэ. Ону сэргэ М.К.Аммосов аатынан ХИФУ тэрилтэлэрин үөрэҕин бырагырааматыгар ФЛФ журналистикаҕа кафедратыгар анал факультативы тэрийии туһунан пууну киллэрэргэ этиини көтөхтө.
«Кэскил» оҕо кинигэтин кыһатын дириэктэрэ Ольга Семенова “Кулаковскай каартатын” бырайыага олоххо киирдэҕинэ, оҕо хаһыатыгар уонна сурунаалыгар сурутууну үбүлээһини сөптөөҕүнэн ааҕарын эттэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ 240 тыһыынча оҕо олорорун учуоттаатахха, үбүлээһин туохха да тиийбэтин, онон нэһилиэк уонна оскуола бибилитиэкэлэрин урукку курдук оҕо хаһыатынан уонна сурунаалынан хааччыйар ордук буолуо диэн эттэ. Кини санаатынан, оҕо төрөөбүт тылынан ааҕарын көҕүлүүр сыаллаах сахалыы литэрэтиирэтинэн муниципальнай бибилэтиэкэлэр пуондаларын хаҥатыы наада.
«Сахафильм» хампаанньа уус-уран салайааччыта Алексей Романов өрөспүүбүлүкэҕэ төһө киһи төрөөбүт тылын сүтэрбитин чинчийэр социологическай чинчийии мониторинын ыытар боппуруоһу таарыйда.
«Сахат» чааһынай оскуоланы уонна чааһынай оҕо уһуйаанын тэрийбит Анатолий Бурнашев бэйэтин тэрилтэлэрин холобуругар сөптөөх үөрэх бырагырааматын оҥордоххо уонна этнокультурнай эйгэни табан тэрийдэххэ төрөөбүт тылларын билбэт да оҕолор сахалыы саҥарыахтарын уонна кэпсэтиэхтэрин сөп диэн бигэ эрэллээҕин биллэрдэ.
Норуот дьокутаата Феодосия Габышева бу күннэргэ төрөөбүт тыл федеральнай институтун саайтыгар төрөөбүт тыл учууталларын Бүтүн Арассыыйатааҕы маҥнайгы сийиэстэрин Уурааҕар кини туруорсубут этиитэ учуоттаммытын иһитиннэрдэ. “Бу Уураахха тирэҕирэн саха тылын, литэрэтиирэтин уонна култууратын учууталларын сийиэһин Уурааҕын ситэрэн оҥоруохпут. «СӨ саха тылын учууталын статуһун туһунан» диэн пууну Үөрэтээччи уонна уһуйааччы сыла үүммүтүнэн сибээстээн, “Педагог статуһун туһунан” сокуону бэлэмнээн, ылынан, ол иһигэр туспа ыстатыйанан саха тылын учууталын туһунан киллэрэр барыллааһыны Ил Дархан сөбүлэстэ”, – диэн эттэ парламентарий. Ону сэргэ Уураахха 2-с сийиэскэ этиллибит сүрүн тэрээһиннэри үбүлээһини булгуччу суруйан “СӨ судаарыстыбаннай уонна официальнай тылларын харыстааһын уонна сайыннарыы”, “СӨ үөрэхтээһини сайыннарыы” диэн СӨ Судаарыстыбаннай бырагыраамалара уонна “Научнай-техническэй сайдыы” бырагыраамаҕа киллэрэр наадалааҕын туһунан санаатын эттэ.
СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников сийиэскэ этиллибит рекомендациялар Уураахха уонна ыытыллар тэрээһиннэр былааннарыгар киириэхтээхтэр диэн бэлиэтээтэ. «Барыта 30 дискуссионнай былаһааккаҕа, төгүрүк остуолларга уонна былаанныыр сессияларга киирбит этиилэринэн түмүктүүр мунньах оҥорбуппут. Холобур, оҕолору төрөөбүт тылы үөрэтиигэ тус сыаллаах (целевой набор) мэктиэни биэрэн үрдүк үөрэххэ ылыыны элбэтиэххэ диэн. Иккиһинэн, үөрэх миниистирэ сыл аайы туох үлэ барбытын, туох уларыйыы, тупсуу буолбутун дакылааттыырыгар. Ити этиилэр Уураах бырайыагар таарыллыбатахтар. Дэлэгээттэр кыһалҕаларын туруорсуулара Уураахха учуоттаныахтаах”, – диэн эттэ.
Александр Жирков түмүк тылыгар Уураах бүтэһик барылыгар дэлэгээттэр этиилэрэ балачча бөлөхтөнөн сөптөөхтүк киирбиттэрин бэлиэтээтэ. Ол эрээри билигин да баар итэҕэстэри ыйда. Холобурга, сийиэскэ дьүүллэһиллибит боппуруостар сорох бөлөхтөрө киирбэтэх: “Төрөөбүт тылы үөрэтиигэ биир да биһирэнэр уопут да, чааһынай оскуола саҥалыы көрүүтэ да тоҕо суоҕуй? Биир кыһалҕаны ылан, ону үбүлээһинигэр тиийэ ырытан, үлэ хайысхатын быһаарыахха наада. Оччоҕуна эрэ бу боппуруоһу быһаарар суолу тобулуохпут. Төрөөбүт тылы харыстааһын уонна сайыннарыы соруктарын үөрэх систиэмэтигэр эрэ найылыыр табыллыбат, атын институттар, чуолаан төрөппүттэр эмиэ эппиэтинэһи сүгүөхтээхтэр. Төрөппүттэр уонна ыччат интэриэстэрин бу кыһалҕаҕа туһаайыахтаахпыт. Ол сийиэс көтөхпүт биир сүрүн боппуруоһа буолар. 2-с сийиэс сыала – өрөспүүбүлүкэ норуоттарын төрөөбүт тылларын, литэрэтиилэрин уонна култуураларын үөрэтиигэ билим уонна үөрэх уопсастыбаларын, учууталлар, төрөппүттэр кыахтарын этиллибит кыһалҕалары быһаарыыга уонна тупсарыыга түмүөхтээхпит”. Өрөсөлүүссүйэ бырайыагын сийиэс быһаарыыларынан былааҥҥа киирбит тэрээһиннэри кытта дьүөрэлээн бэлэмнииргэ, ол кэннэ чопчу ити боппуруоһунан дьарыктанар дьон көрсөн сүбэ мунньаҕы өссө ыытыахтарын туһунан сорудахтаата диэн Ил Түмэн пресс-сулууспата иһитиннэрэр.
Галина ШИШИГИНА, http://sakhaetigentyla.ru/ саайт уопсастыбаннай кэрэспэдьиэнэ.
Хаартысканы Ил Түмэн саайтыттан туһанныбыт.